JOHN BURIDAN, COMMENTARY ON ARISTOTLE'S ETHICS, BOOK 10: COLLATION OF EARLY EDITION AND MANUSCRIPTS

© 1996, 1999 R.J. Kilcullen

See corrected text, with variants not adopted deleted and accepted variants implemented.

CONTENTS

Manuscripts and conventions

Question 1: Is the will freer than the intellect?

Question 2: Does the soul produce in itself the act of willing more freely than the act of understanding?

Question 3: Does the soul produce the act of willing more freely qua intellect than qua will?

Question 4: Does human happiness consist in one act or several?

Question 5: Does human happiness thus consist in an act of intellect or in an act of will?

Question 6: In which act of intellect does human happiness consist?

Sigla

Au: Auxerre, 232
Er: Erfurt 361
Ja: Cracow, Biblioteca Jagellonnica 658
Mu: Munich, Bayerische Staatsbibliothek 11477
Mz: Paris, Mazarine 3515
Pa: Printed edition, Paris 1513 (reprint, Minerva, Frankfurt, 1968)
Pb: Paris, Bibliotheque nationale, lat. 17831
Pr: Prague, 841
Ra: Rome, Vat. Lat. 2165
Zn: modern edition of source

The Latin text translated is taken from Pa as corrected from the manuscripts.

JaRa were collated for the whole work;
Mz was collated continuously from fol. 211 ra of Pa;
Er was collated continuously for questions 1 and 2 and for the last part of question 5;
Pr was collated continuously for questions 3-5;
All the manuscripts were consulted for some places.

Conventions

Variants accepted are marked with an asterisk and printed bold; many that would probably be adopted in an edition of the text are not marked since they make no difference to the translation.

Question 1. [Is the Will Freer than the Intellect?]

Consequenter {queritur circa decimum Ethicorum Ja} querenda sunt aliqua super decimum librum, in cuius primo tractatu agitur {agit Ja} de delectatione, de qua satis quesitum fuit super septimum librum. Ideo queredum est super secundum tratatum, in quo {in quo: ubi JaEr} Aristoteles inquirit in quo actu consistit {consistat Er} humana felicitas. Et quia dicit Aristoteles quod ipsa felicitas est operatio optime potentie secundum optimam eius {trs. JaEr} virtutem, ideo oportet inquirere que sit optima *{potentia */potentiarum JaEr\ et que sit optima RaJaEr} virtutum. Optima autem potentiarum ponitur ab omnibus vel {om. JaEr} intellectus vel voluntas. Ideo necesse est querere {inquerere Ja} de comparatione harum duarum potentiarum adinvicem. Et quia statim videtur quod illa potentia sit excellentior que est magis libera, ideo primo queritur utrum voluntas sit magis libera *{quam intellectus.

[1. Preliminary arguments]

[1a. Arguments that the Will Is Freer]

Arguitur quod voluntas sit magis libera add. JaRaEr}, quia semper dominus ea ratione qua dominus {ea... dominus: om. Ja} est liberior est {trs. Ja} *{sibi add. JaRa} {suo Er} subiecto {ea ratione qua dominus add. Ja}. Intellectus autem ad voluntatem comparatur sicut subiectus ad dominum.

Quod patet primo quia deprecans subiectus est {om. Ra} ei quod {quem Er} deprecatur, et primo {quia... primo om. Ja} Ethicorum dicitur: "Etenim recte {etenim recte: ratione enim et Ja} *{etenim recte: recte enim et ZnEr} ad optima deprecatur ratio"; et non potest dici quod ratio habeat superiorem potentiam quam {qua Ja} deprecetur nisi voluntatem.

Secundo hoc patet quia intellectus est sicut consiliarius et voluntas sicut dominus habens in suis negociis consiliarios vel consiliarium {trs.321 Er} {vel consiliarium: om Ra}, quod patet in nostris consiliis et electionibus. Nam domini consilium petentis est sibi statuere finem {trs. Er} et consilium {et consilium: om Ra} petere per quem modum {et add. Ja} per *{et RaEr} que media possit illum {istum Er} finem {trs. Ja} adipisci, ut apparet {om. Ja} tertio {secundo Ja} huius *{Ethicorum RaJaEr}. Et ibidem *{etiam add. JaEr} manifestum est quod voluntas est ipsius finis: ergo {igitur Ja} {ideo Er} voluntas in hoc est {trs. 312 Ja} sicut dominus. Sed illo instituto *{illo instituto: iterum statuta RaJaEr} {si add. Ja} fine per determinationem voluntatis, dominus petit consilium quod fit et datur {fit et datur: fieri dicitur Er} per ratiocinationem intellectualem; quo consilio dato {trs. Ja} iterum domini est eligere per voluntatem hoc quod est per consilium *{per consilium: concilio RaJaEr} preiudicatum, et dicit *{et dicit: dicente RaJaEr} Aristoteles tertio huius *{Ethicorum RaJaEr}: "Et electio utique erit {erat Ra} {trs. Er} consiliabile desiderium". Ex {et Ra} consiliari enim iudicantes {iudices Er} desideramus secundum consilium. Iudicium autem est ipsius intellectus et {om. Ja} desiderium voluntatis. Ergo {om. Ja} {ideo Er} omnis voluntas in his est sicut dominus.

*{Et iterum in eodem 3o manifestum est quod secundum voluntatem sumus domini actuum nostrorum; propter quod actus voluntarii et non nisi /om. Mz\ voluntarii /et... voluntarii: om. JaMuPb\ sunt /sicut AuRa\ nobis imputabiles, licet hec */hoc Mu\ /hii Er\ non */omnino Mz\ lateat intellectum add. AuPbMzRaJaErMu}.

Et iterum, domini est precipere subditis suis. Voluntas autem precipit intellectui quod studeat quod speculetur; studeo enim quia volo, {et add. Er} cesso quia aliquid magis volo, ut {etiam Ja} {nunc Er} ire {om. Er} ad eccelsiam vel ad forum *{cenam RaJaEr}; et tunc *{nunc RaJaEr} studeo in metaphysicis {Metaphysica Ra} {Mathematica JaEr} {et add. RaEr} nunc in {om. Ja} morali philosophia vel in logica non nisi quia sic volo, iuxta illud "Sic volo, sic iubeo, sit pro ratione voluntas".

Iterum {item Ja}, cogi et posse cogi ab alio illiberum est et servile, non posse autem cogi liberum est *{om. JaEr}. Sed voluntas in actu suo cogi non potest; repugnat enim quod ad aliquid {hoc RaJaEr} cogar et quod {om. Ja} ipsum volo. Intellectus autem cogitur seu necessitatur ad studendum et {om. Ja} speculandum a voluntate; nam impedimentis {impeditis JaEr} extrinsecis remotis *{amotis RaJaEr}, nulla virtus mea potest resistere quin studeam si hoc {trs. Ja} efficaciter volo.

Iterum {item JaEr}, quod omnibus eodem modo se habentibus potest in {om. Ra} utrumque oppositorum, hoc est liberum; et quod non sic {trs. Er} potest sed necessitatur {ab alio add. RaJa} et ab {om. Er} alio {et... alio om. Ja} determinari, hoc est illiberum. Voluntas *{autem add. RaJaEr} et non intellectus sic potest {trs. Er} in utrumque oppositorum. Nam quamvis intellectus iudicaverit eundum esse ad ecclesiam, voluntas tamen hoc stante potest non velle ire, immo et velle non *{velle non: nolle RaJa} ire, sed {om. Er} ad tabernam.

Iterum {item Ja}, prohemio Metaphysice [982 b26] decribit Aristoteles liberum esse *{liberum esse: liberum dicens /om. Ra\ liberum est */esse JaEr\ AuMuPbRaJaEr} quod {non add. Ja} "suimet et non alterius" {alius RaEr} gratia est. Ergo {igitur Ja} liberius est quod magis habet modum et rationem finis. Voluntas *{autem add. RaJaEr} est huiusmodi in respectu intellectus; semper enim velle sequitur intelligere *{tanquam actus naturaliter posterior et finalior aut /et Er\ etiam posterior, iuxta illam maximam sepe /om. Er\ ab Aristotele */positam add. Er\, quod posteriora generatione sunt priora perfectione add. JaEr} .

Item, illa potentia videtur in homine liberrima in cuius potestate est reddere hominem {trs. Er} liberum aut ipsum efficere servum. Sed hoc est voluntas. Quod {om. Er} probatur quia virtus et vicium, que sunt secundum voluntatem et appetitum, determinant servum et liberum, ut patet {videtur RaJa} {dicitur Er} primo Politice *{Politicorum RaJa}; non enim intellectus sed voluntas determinat hominem ad virtutem vel vicium, quod est experientia manifestum. Multos enim secundum intellectum et sapientiam excellentes videmus *{vidimus JaPr} iniustos et valde malos; immo demones secundum intellectum sunt ingeniosi valde, et tamen mali propter maliciam voluntatis. Alios {alias Ja} autem {enim Ja} secundum intellectum simplicos videmus *{vidimus RaJaPr} iustos et sanctos, propter bonitatem voluntatis. Ergo {ideo Er} voluntas est domina in reddendo hominem bonum aut malum, et per consequens liberum aut servum.

Et omnis voluntas videtur habere dominium super intellectum etiam {et Er} quantum ad iudicium de principiis que debent intellectui esse {trs. JaEr} manifesta *{manifestissima RaJaErPr}, quia dicitur sexto huius *{Ethicorum RaJaEr} quod "malicia", scilicet voluntatis, "pervertit et mentiri facit circa practica principia" {trs. Ja} circa que virtus intentionem facit rectam.

[1b. Arguments that the Intellect Is Freer]

In {om. Er} oppositum arguitur quia secundum Aristotelem, Prohemio Metaphysice, liberum describitur quod "suimet et non alterius {alius Er} gratia est {om. Er}", et maxime talis est felicitas. Ergo {igitur JaEr} felicitas est maxime libera inter actus humanos. Ergo {igitur Ja} {ideo RaEr} sequitur quod inter potentias *{humanas add. JaErPr} illa est liberrima in cuius actu consistit humana felicitas. Sed (ut habetur 10 Ethicorum) ipsa consistit in opere sapientie {om. Ja}, que est habitus ipsius intellectus et noluntatis *{non voluntatis JaErPr} igitur {om. Ja} etc.

Item, sicut {in add. RaEr} arguendo ad aliam partem dicebatur, dominus liberior est subiecto; intellectus autem est sicut dominus, quoniam ordinare et determinare quid sit faciendum {aut add. Ra} *{et add. JaErPr} quid dimittendum pertinet ad dominum; intellectus autem determinat et ordinat {trs. 321 JaEr} quid sit volendum vel *{et quid RaJaEr} nolendum, quid sit {om. Er} fugiendum vel *{et quid JaEr} prosequendum, {et add. Er} quid sit {om. Er} amandum vel {aut Ra} odiendum {prosequendum Ja}, et non potest voluntas in illos {istos Er} actus sine determinatione *{predeterminatione RaJaErPr} {ipsius add. Ra} intellectus. Unde prohemio Metaphysice, "Sapientem ordinare oportet", scilicet per { om. Ja} sapientiam.

Item, tertio Politice *{Politicorum RaJa}: "Oportet leges recte positas {trs. Ja} esse dominans". Propter quod etiam {autem Ja} bene determinat {declaratur Aristoteles Ra} *{Aristoteles add. JaPr} primo Politice [Rhetoric, 1354 a30-5] quod "maxime convenit recte {ratione add. Pr} positas leges {trs. JaPr} quecunque {convenit quem Ra} contingit omnia determinare ipsas et {ipsas et: equam Ja} {ipsas et: tamquam Pr} *{ipsas et: et quam Er} {ipsas et: etiam quam Ra} paucissima {paucissimas Ja} committente {committere JaPr} iudicantibus {iudicibus Er} ", quia scilicet {igitur Ra} {om. Er} melius est dominium legum quam iudicum. Ergo {igitur JaErPr} in nobis potentia illa maxime dici potest dominus {domina Mz} *{dici potest dominus: debet poni domina /dicitur Ra\ AuMuPbRaJaErPr} cuius est leges [po]nere et illa non est voluntas sed intellectus, qui potest videre et discernere quid iustum *{et add. RaEr} quid iniustum, {et add. Er} quid bonum et {om. JaPr} quid malum. Unde *{in add. JaEr} tertio Poltice *{Politicorum JaPr} : "Qui quidem {quid Ra} iubet intellectum {trs. JaErPr} principari, iubere videtur {trs. JaErPr} principari dominum {om. Ra} *{Deum Zn?Ja} et leges *{non dicit igitur qui voluntas */voluntatem iubet (trs. Er) JaEr\ principari add. RaJaErPr}, immo ex hoc {eo RaJaErPr} intendit legem optime dominari {nominari Ja}, quia (ut dicit) "sine appetitu intellectus lex" est.

Item, ad hanc partem videntur esse Seneca et Tullius. In epistola {experientia Ra} enim {et Ja} "Tu me inquis" {nequis Ra} {tu me inquis: tu nequis JaEr} dicit Seneca "philosophie servias {serviens Ra} oportet, ut tibi {om. Ja} contingat vera libertas... Hoc enim ipsum philosophie servire libertas est" {om. Ra}. Philosophia autem ad intellectum spectat. Et *{iterum add. RaJaEr} in epistola "Quod {ad Er} maximum" dicit "Ad hanc," {hoc Ra} scilicet philosophiam *{sapientiam JaEr}, "te confer si vis salvus esse {trs. JaEr}, si {om. Ra} securus, si beatus, denique si vis esse, quod est maximum {trs. Ja}, liber". Et subdit postquam: sapientia "sola {maxima Ja} libertas est... Si vis" inquit "tibi omnia {trs. Ja} {et add. Ra} subiicere {te add. Ra} subiice *{te add. JaEr} rationi; multos reges si ratio te rexerit". Similiter Tullius in De {om. Ra} Paradoxis [Paradoxon V] dicit omnes sapientes liberos esse, et omnes stultos servos {esse add. Er}.

[2. Answer to the Question]

In ista questione distinguendum est de libertate {item add. Ja} {etc add. Er} et {etiam JaEr} de servitute {et add. Ja}, quia opponi videtur servum et liberum; et etiam *{primo RaJaEr} in diversis suppositis in quibus hoc est magis {om. Ra} manifestum. Secundo in eodem supposito, quod est magis ad propositum.

[2a. Freedom and Slavery in Relations between Different Individuals]

In diversis suppositis dicuntur libertas et servitus {servi Ja} uno modo secundum corpora, {et add. Er} alio modo secundum divitias et exteriora bona, et {om. Ja} tertio modo secundum animam.

De servitute et libertate corporali {om. Ja} loquitur Aristoteles primo Politice *{Politicorum Ja}, dicens: "Vult quidem igitur natura et corpora differentia facere que liberorum et servorum; hec quidem fortia {facere Ja} ad *{necessarium add. RaJaEr} vite *{om. JaEr} usum, hec autem recta et inutilia ad tales operationes, sed utilia ad civilem vitam". Hunc autem {enim Er} modum libertatis et servitutis dimitto, quia non est {om. Ja} ad {de Ja} propositum {proposito Ja} de felicitate neque de comparatione intellectus vel *{ad RaJaEr} voluntatem, quia sicut {sic Er} dicta corpora {trs. Er} servilia contingit habere animas liberas ita {om. RaJaEr} et corpora libera animas serviles, ut {prout RaJaEr} Aristoteles ibidem dicens {trs. Ja}: "Accidit autem et multotiens contrarium, hos {servos add. Er} quidem habere corpora {trs. JaEr} liberorum, hos autem animas {servorum add. Er}". Et hoc idem {om. JaEr} pulchre {? Ja} {pulcherrime Er} deducit Seneca in epistola "Claranum", ubi dicit sic: {dicit sic: om. Ra} {dicit sic: bene dicit Ja} {dicit sic: tandem dicit Er} "Claranus {clarius Ra} {clara nullius Ja} mihi videtur {trs. Ja} in exemplar *{exemplum JaRaEr} editus {redditus RaEr} {om. Ja} ut scire possemus non deformitate corporis fedari animum, sed pulchritudine anime corpus ornari".

Servitus autem secundum pecunias et exteriora bona et libertas dicuntur secundum abundantiam {superhabundantiam Er} et defectum necessariorum ad vitam, quemadmodum dicimus pauperes {om. Ra} oportere servire divitibus ut habeant vite {vita Er} necessaria. Et hec etiam non est libertas de qua ad presens intendimus, quia dictum fuit in primo libro quod in talibus bonis exterioribus non consistit humana felicitas. Immo neque {om. Ja} {est add. Er} proprie dicta libertas: quia sicut in predicta {prima Ra} epistola {?? Ra} habetur, "Omnia ista in que dominium casus {trs. JaEr} exercet servilia sunt {servilia sunt: servitia Ra}, pecunia et {om. Ja} corpus, et honores, imbecila {? Ja} fluida {? Ja} mortalia {mortua ac Ra} {ac add. Er} possessionis incerte".

Adhuc, secundum extrinsecam denominationem a progenitoribus dicuntur libertas sive {om. Er} nobilitas {om. Er} et servitus seu ignobilitas. Dicuntur enim vulgariter nobiles et liberi quia {quo Er} ex magnis et ingenuis procreati sunt, ignobiles autem [Ja 321vb] et tanquam serviles qui ex humiliori gente nati sunt ut communes, burgenses, mercatores, et rurales. Et certum est quod talis nobilitas et ingenuitas {et ingenuitas: om. Ra} si esset secundum denominationem intrinsecam esset {? Ja} multum honorabilis, aut etiam si essent {si essent: om. Er} illi *{om. RaJaEr} secundum similem anime dispositionem dispositioni *{eorum add. RaEr} {enim Ja} priorum a quibus contraxerunt talem denominationem {quoniam hoc add. RaJaEr} contraxerunt enim {om. RaJaEr} ab excellentibus {excellentioribus Ra} in divitiis et virtutibus. Unde {bene add. Er} dicit Aristoteles, tertio Politice *{Politicorum Ja}, [III.13, 1283 a37: "ingenuitas autem est virtus generis; IV.8, 1294 a20: ingenuitas enim est virtus et divitiae antiquae, "good birth is ancient virtue and wealth"] quod "ingenuitas est {et Ra} virtus *{generis add. JaRaEr} et *{iterum quod ingenuitas est virtus et add. JaRaEr} divitie antique". Qui ergo {igitur RaJaEr} ex ingenuis descendunt, si suos progenitores {in add. JaRaEr} [Ra 3b] secuti fuerint secundum virtutes, illi formaliter et proprie {et proprie: om. Ja} dicuntur nobiles et ingenui, et sunt (ceteris paribus) aliis {om. JaRa} prehonorandi, et *{immo JaRaEr} etiam quicumque ex tali ingenuo genere *{descendunt add. JaEr} {descendit add. Ra}, si non appareant in his *{eis JaRaEr} manifeste malicie, ipsi (ceteris paribus) sunt aliis in honoribus preponendi; quia sicut dicit Aristoteles "Verisimile est meliores {trs. 312 JaEr} *{verisimile est meliores: meliores verisimile RaZn} esse eos qui ex melioribus". Tamen sicut dicitur secundo Rhetorice [c. 15?], multi tales degenerant, non in sequentes virtutes {priorum add. Ra} progenitorum, et fiunt levioris {levis RaEr} valoris, immo valde *{mali add. JaRaEr} - raptores, homicide, tyranni. Quia sicut dicitur {dicit Ja} primo Rhetorice *{Politice JaRaEr}, "Sevissima est iniustitia habens arma"; et tamen tales {om. Ra} {adhuc add. Er} inter se {se add. Ja} nominant se adhuc {trs. Ra} {om. Er} nobiles {trs. Ra}, strenuos {et add. Ra} ingenuos {ingenuosos Ra} , et liberos, licet non vera sed mendaci nominatione *{denominatione JaRaEr}; aut etiam *{aut etiam: et sic etiam /et Ja\ JaRaEr} alii nominant eos aut {om. Ra} {et sic Ja} adulatione, aut quia non audent aliter dicere. Ideo manifestum est {om. Ra} quod talis libertas nihil {non Ja} est ad propositum {ad propositum: de proposito Ja} de felicitate.

[Pa 203v iii] Adhuc autem *{om. JaRaEr} aliter tangendo {tengendo Ra} {blank space Ja} animam Aristoteles distinguit primo Politice libertatem et servitutem: scilicet quia alia naturalis, alia violenta. Est enim servitus naturalis, robur *{robustas JaRaEr} corporis cum parva anime industria. Tales enim non sunt digni primi esse *{primi esse: preesse JaRaEr} in regimine et in *{om. JaRaEr} ordinatione rei publice; tales igitur {ergo Ja} dignum est servire, et eis magis est expediens *{magis est expediens: expediens magis JaRaEr} quam dominari et {ad Ra} {vel Ja} regere. Nam (sicut dicitur *{habetur JaRa} sexto Ethicorum) "corpori forti sine visione moto {? Ja} accidit {accipit Er} falli fortius". Liberi autem naturaliter et digni regimine sunt ingeniosi et sensati {?sensativi/sensatum Ja} et habentes (ut dicit Aristotles) corpora "recta et inutilia ad tales operationes", puta mechanicas, "sed utilia ad civilem vitam". De istis autem {igitur RaJaEr } {ut add. Ja} dicit Aristoteles primo Politice, "Principans autem {om. Er} et subiectum natura propter salutem: quod quidem enim potest mente providere {previdere Er} principans *{natura add. RaZnEr} et natura dominans *{trs. RaZnEr} {et natura dominans: nulla? et dominans ?nature/naturaliter Ja}, quod autem prestat *{potest hec JaRaEr} corpore *{facere add. JaRaEr} subiectum est {et Er} natura et servum". Secundum autem violentiam servi dicuntur coacti contra voluntates {voluntatem Ra} eorum, ut captivitati *{captivati JaRaEr} et {aut Ra} incarcerati, aut etiam qui {que Ra} ex legibus sunt {om. Ra} aliquibus aliis corporaliter obligati {trs. Er} et non possunt, neque filii eorum, sub pena corporis a *{se ab illorum /ipsorum Er\ RaEr} domino {eorum add. Ja} separari. Liberi autem correspondentes huiusmodi servis {sunt add. Er} qui non sunt sic {non sunt sic: sic non Ja} {trs. 312 Ra} coacti vel aliis obligati.

Manifestum est ergo {igitur Ra} quod libertas et servitus naturales sunt honeste et iuste et in {igitur Ja} policia optima et nobilissima {policia optima et nobilissima: optima potentia aut nobilissima Ja} {trs. 2341 Ra} expedientes: sed tamen libertas est honesta *{valde honestior JaRa} et {ac Ra} nobilior servitute sicut anima nobilior est {trs. JaRa} corpore. Libertas autem *{et servitus add. JaRa} secundum legem et violentam {violentem Ra} actionem *{coactionem Ra} nihil habet {om. Ra} {trs. Ja} pulchri, nihil {vel Ra} [Ra 4A] honesti, nihil {vel Ra} amoris. Unde {dicit add. Er} Aristoteles {in add. Ra} primo Politice: "Expediens [Pa 203v iv] est servo amicitia *{trs. JaRa} et domino adinvicem, his qui naturaliter *{natura JaRa} tales dignificantur. His autem que {qui Ra} non secundum hunc modum, sed secundum legem et violentiam passis, contrarium". Propter quod etiam talis nobilitas vel libertas *{omnino add. JaRa} dimittenda est, nihil enim *{est add. JaRa} ad felicitatem; de servo {ea RaEr} enim dicitur [Ja 322ra] septimo Politice, "neque {nec Ra} enim servo inquantum servus uti venerabile".

Adhuc ad predictorum modorum oppositorum similitudinem *{ad predictorum modorum oppositorum similitudinem: ex /quod Ja\ predicto primo Politicorum JaRaEr} alie distinctiones sumuntur {trs. JaRaEr} libertatum {libertatis RaEr} et servitutum {servitutis RaEr}. Propter quod est {om. Ra} notandum {trs. Ja} quod liberum prima intentione dicitur quod est et agit sui ipsius gratia et alia propter ipsum {et alia propter ipsum: om. Ra} prima intentione, et non gratia alterius, prout dicitur liberum. Servum autem ut servum dicitur quod {dicitur quod: om. Ra} est vel operatur gratia alterius, ut habetur prohemio {primo Ra} Metaphysice. {et add. Ja} Ideo quantum aliquis *{aliquid JaRa} est *{vel agit add. JaRa} prima intentione sui ipsius gratia *{et alia propter ipsum, tamen */tantum JaEr\ habet de libertate et quantum est vel operatur gratia alicuius /trs. Ja\ prima intentione add. JaRa}, tantum participat de modo virtutis *{servitutis JaRa}; et est idem servum et liberum respectu diversorum, ut comites et duces {divites Ra} servi dicerentur *{respectu add. JaRa} regis, et liberi respectu subditorum suorum {om. Ra}. Et nos homines sumus {om. Ra} servi dei, et sumus domini et liberi *{in ordine add. JaRa} ad animalia bruta, ad *{et JaRa} plantas, ad *{et JaRa} inanimata. Utimur enim ipsis {eis JaRa} propter nos, ut habetur secundo De Anima, et quia supernaturali ordine "deterius" sive indignius "est gratia melioris", prout determinat Aristoteles, septimo Politice *{Politicorum JaRa}. Ideo dicit ipse in primo libro quod secundum nunc dictum modum libertatis et servitutis semper in omni genere *{communione AuPbMuJaRaEr} [Mz=Pa] dicitur liberum {et liberum est dicitur Ja} {trs. Ra} quod melius est et dignius {dignius et melius Ra} {trs. 4231 Ja}, et alia respecta *{respectu JaEr} {gratia Ra} huiusmodi *{huius Ja} {cuius Ra} dicuntur servilia et {vel Ra} subdita *{subiecta JaRa}. Tamen huic modo alter modus dominationis {denominationis Ra} et servitutis erroneus invenitur et innaturalis {trs. 231 Ra} opponi, scilicet prout deterius et indignius assumunt aliquando {om. Ra} sibi {sic Ra} dominium super melius et dignius, prout hoc contingit in transgressionibus potentiarum *{pollitiarum Ra} que {et Ra} propter inordinationem non merentur dici potentie *{politie RaEr}, sed transgressiones potentiarum *{politiarum Er}, que enumerantur ab Aristotele tres opposite tribus rectis politiis, scilicet tyrannis opponitur *{opposita JaRa} regno, oligarchia {alorgarchia Ja} {polligarchia Ra} opponitur *{opposita JaRa} aristocrachie, et democrachia opponitur *{opposita JaRa} timocrachie. In his {enim add. Ra} naturaliter servi fiunt violenti *{violentia JaRa} et preter naturam domini et liberi {trs. 321 Ja}, et econtra. Sumuntur ergo {igitur Ja} isti modo duo {trs. JaRa} libertatum et servitutum ex divisione dominii {om. Ra} seu principatus in recte {ratione JaRa} et naturaliter {naturalis Ra} ordinatum et in distorte et innaturaliter deordinatum.

Adhuc ultimo notat {om. Er} Aristoteles {ponit add. Er} *{aliam add. JaRaEr} divisionem libertatis seu dominii vel principatus. Est enim dominium {om. Ja} despoticum et est dominium regale. Dominium despoticum dicitur super {?hoc inter/breviter Ja} ea que non habent potestatem vel industriam {vel industriam: om. Ra} resistendi [Ra 4B] vel {seu JaRa} obviandi voluntati seu impetui dominantis. Sic enim dominamur super {?brutis Ja} inanimata et plantas, et super domos et agros, et etiam super {etiam super: ?breviter quod Ja} {trs. Ra} bruta, {nam add. Er} cum arte vel {?de Ja} {etiam cum add. Er} potentia naturali {?corporea Ra} *{corporali Er} possumus {nobis add. Ja} ea {om. Ra} *{nobis add. Er} subiugare {nobis add. Ra}, et etiam {om. JaRaEr} super homines {etiam add. JaRaEr} secundum {super Ra} violentiam *{violentam JaRaEr} dominationem, de qua {tantum add. Ja} dictum est ante {trs. 312 RaEr} {om. Ja}. Dominium autem regale et libertas regalis est super ea que habunt potestatem et industriam resistendi vel {et JaEr} obviandi {vel obviandi: om. Ra} voluntati vel *{et JaRaEr} impetui dominantis {dominanti Ja}, sed non conantur obviare neque {nec Ja} volunt; immo ad subiiciendum *{subiectionem JaRaEr} {et add. Ra} inclinantur, quia experientia {experientiam Ra} sciunt vel {om. Ra} {et add. Er} ex bona persuasione vel ex *{vel ex: et JaRaEr} assuefactione {assuetudine JaRa} habent industriam quod bonum sit eis {ei Ra} subici et melius {et melius: om. Ra} quam quod non subiciantur {subiciuntur Ra}, quoniam sicut {om. Er} dicitur octavo huius *{Ethicorum JaRaEr}, regis dominatio est "ad subiectos {trs.231 Er} in superabundantia beneficii; benefaciunt {om. Ra} {benefacit Er} enim subditis et curam habent ipsorum et *{ut JaRaZnEr} bene operantur *{operentur JaEr}". Quo tamen non obstante [Ja 322rb] rex agit sui ipsius gratia {? add. Ja}, intentione principali {trs. JaRaEr}, scilicet ut virtute iustitie interius perficiatur eius anima {animus}, et exterius sibi {? add. Ja} {om. Er} tribuatur {tribuantur sibi Er} honor et gloria; "quibus {om. Er} autem {om. Er} non sufficiunt {? Ja} {sufficientia Er} hec, illi {isti JaRaZn} sunt *{fiunt JaRaEr} tyranni", prout {quod Ja} bene dicit Aristoteles quinto huius *{Ethicorum JaRaEr}.

[2a(i). Summary: Modes of Freedom and Slavery in Relations between Different Individuals]

Sic ergo {igitur RaEr}, recolligendo, positi sunt novem modi libertatis aut servitutis, quorum multi si non sunt suppositaliter distincti, distinguntur tamen aliqualiter {tamen aliqualiter: om. Ra} secundum diversas rationes.

Primus enim modus consistit {consistet Ra} in bona et subtili {trs. 321 Ja} complexione corporis *{disponente ad sensuum vivacitatem, et modus servitutis consistit in complexione corporis add. JaRa} et *{om. JaRaEr} magis compacta et dura, reddente corpora fortia ad necessarium usum, ineptiora tamen ad mentis operationem {aptitudinem JaRaEr}, iuxta illud secundo *{secundi JaRa} De Anima, "Molles carne {sunt add. Er} apti {aptos vero Ra} mente {dicimus add. Ra} duri {dicitur Ra} vero inepti" {etc. add. Ra}. {duri... inepti: om. Er}

Secundus autem modus consistit in abundantia vel {et JaEr} defectu pecuniarum et {vel Ra} bonorum pecunia mensurabilium {?mensuratum JaRa} .

Tertius autem modus {om. Ra} consistit in extrinseca denominatione ab antiquis progenitoribus.

Quartus {tertius Ja} autem {om. Ja} modus, prout {?scilicet add. Ja} addit supra {super Ja} primum {primam Ra}, consistit in mentis discretione vel indiscretione {vel indiscretione: om. RaEr}, prudentia vel {aut Ra} imprudentia.

Quintus etiam *{om. JaRaEr} consistit in violentia. Violentans enim {om. Er} dicitur {secundum add. Er} liberum, et violentatum {dicitur add. Ra} servum.

Sextus modus *{libertatis add. JaRaEr} consistit in essendo melius et {om. JaRaEr} dignius et principalius.

Septimus {modus add. Ja} consistit in transgressione a recto {? Ja} et naturali ordine.

Octavus modus libertatis et servitutis {libertatis et servitutis om. Er} consistit in subiectum non {? add. Ja} posse obviare {ordinare Ja} voluntati {potestati Er} et *{vel JaRa} impetui dominanis, et in {om. Er} dominum necessitare subiectum sine *{sive AuPbMuMzRaEr} {om. Ja} necessitate violenta sive naturali {trs.321 Er}.

Nonus autem modus libertatis et servitutis {libertatis et servitutis: om. JaEr} addit supra octavum *{sextum AuPbMuMzJaRaEr} quod subiectum sit innatum obviare [Ra 5A] voluntati {om. Ja} et preceptis dominatis.

[2b. Freedom and Slavery within a Single Individual]

Sed quia intellectus et voluntas de quibus questio formabatur sunt in eodem supposito, nunc restat dicendum {trs. 321 JaRaEr} [before dicendum JaEr have q para.] de libertate et servitute in eodem supposito. Et comparabimus primo animam ad corpus, secundo partem superiorem anime, scilicet rationalem, ad partem anime *{om. JaRaEr} inferiorem, scilicet ad *{om. JaRaEr} sensualem, et {in Er} tertio intellectum ad voluntatem.

[2b(i). Soul and body]

De prima comparatione sequenda est determinatio Aristotelis {om. Ja}, primo Politice *{Politicorum JaRa}, dicentis: "Anima {non Er} quidem corpori {corpus Er} principatur dominio despotico" {principatur dominio despotico: d blank dispotico principia Ra} {principatur dominio despotico: principatu Ja} {principatur dominio despotico: dominatur despotico principatu Er}. Corpus enim {autem JaEr} non innatum est {trs. RaEr} resistere anime. Moveo enim {non... enim: om. Ja} pedes si volo, etiam *{aut JaRaEr} manus et *{aut JaRaEr} caput {trs. 321 Ja} aut linguam, etc., prout unumquodque membrum *{membrorum JaRa} innatum est {trs. Ra} moveri, et non potest aliquod eorum michi {om. Er} resistere si non sit egrum {equum Ra} vel si *{om. JaRaEr} non sit {om. Ja} extrinsecum impedimentum; {tamen add. Ra} in quo casu {? Ra} anima {? add. Ja} {iam add. Er} non haberet iam {om. JaRaEr} super {supra JaRa} illud membrum dominium inquantum {esset add. Ra} sic est {om. Ra} {esset Er} impedimentum *{?impeditum JaRaEr}.

[2b(ii). The Rational and the Sensual]

De secunda autem {etiam Er} comparatione dicitur quod *{pars add. JaRaEr} superior dominatur super inferiorem partem *{om. JaRaEr} dominio regali, et quod {om. Ra} hoc intendit Aristoteles, primo Politice *{Politicorum JaRa}, cum dicit {dicitur Ja}, intellectum principari "appetitui politico" principatu {trs. Ra} "et regali". Dicit *{dicitur RaEr} {intellectum... dicit om. Ra} enim quod per intellectum intendit Aristoteles {trs. Ra} totam partem superiorem, scilicet intellectum et voluntatem, et per appetitum totam inferiorem, scilicet sensum et appetitum sensitivum. Et ideo de dominio anime super corpus et intellectus super appetitum subdit statim Aristoteles, manifestum esse quod sit {sicut Er} "secundum naturam {et add. JaRa} {est add. Er} expediens {expedient Ra} corpori {om. Ra} passibili *{om. JaRaEr} regi ab anima {trs. 231 Ja}, et parti {passibili et Ra} *{passionali parti id est JaEr} sensuali "ab intellectu et parte rationem habente". Cum enim copulatio proprie debeat copulare inter diversa, videtur quod Aristoteles cum diceret "et parte rationem habente" intendebat voluntatem, que {cum Ra} dicitur rationem habere non {? Ra} quia ratiocinetur {suppositive add. Ja}, sed {om. Ja} presuppositive {presupposite Ra}, quia non fertur voluntas [Ja 322vA] nisi {nec Ra} in illud quod preiudicatum est ratione. Quod autem semper *{om. JaRaEr} pars sensualis sit innata adversari et obviare {obviari Ra} rationi, dictum fuit {est JaRaEr} in primo huius satis. *{et add. RaJaEr} Dictum est *{nunc add. Ja} autem {dictum est autem: nunc autem dictum est RaEr} quod ille {iste Ja} nonus modus libertatis, scilicet {om. Ra} regalis, supponit sextum modum, et hoc est {bene Ra} verum {om. Er} in proposito {bene add. Er}, quia omnes concedunt partem intellectualem esse sensuali naturaliter {esse add. JaRa} meliorem et {om. JaRa} digniorem {om. Er} et {om. Er} [Pa 204riv] excellentiorem virtute et operatione; et quia dictum est quod pars sensualis {ad add. Ja} innata est adversari rationi. Contingit aliquando ex defectu partis {rationalis seu add. Ra} intellectualis et pravitate {preiudicio Ja} sensualis quod {et Ra} intellectualis succumbit et {quod pars add. Ra} {quod add. Ja} *{pars add. Er} sensualis dominatur super intellectualem. Cum ergo {igitur RaEr} pars intellectualis dominatur et {quod add. Ra} {quod pars add. Ja} sensualis permittit {? Ra} se duci {seduci Ra} {ducit Ja} ratione {? Ra} et inclinatur ad obediendum rationi, tunc est huiusmodi *{in homine JaRaEr} principatus regalis, ordinatus naturalis, rectus {rationis add. JaRa} [ErPr=Pa] [Ra 5B] et optimus; et talis est {om. Ja} principatus in omni homine virtuoso et non nisi in eo. Quando autem est econtra, tunc est principatus innaturalis, perversus et valde malus, et {om. Ra} est talis in omni {om. Er} homine vitioso. Cum ergo {igitur JaRa} dictum sit {?servitur Ra} {?fuerit Ja} in nono {octo Ra} Ethicorum {qui add. Ra} quod homo maxime est {trs. JaRa} intellectus, et simpliciter a parte intellectus *{intellectuali JaRaEr} recipere debet denominationem, ideo homo {ideo homo add. Ja} simpliciter dicitur {om. Ra} {trs. Ja} verus sui ipsius {igitur add. Ja} dominus, et videtur {om. Er} liber, si in eo ratio {trs. 312 JaRa} dominatur super sensum; econtra {om. Er} autem si intellectus succumbit et servit sensui, dicitur vere servus. Et ad istam {illam Er} intentionem procedunt plures auctoritates phisicorum *{philosophorum AuMuMzPbJaRa}, scilicet Aristotelis, primo Politicorum, dicentis {om. JaRaEr} quod virtus et vitium *{malicia JaRaEr} determinant servum et liberum, et nobiles et ignobiles, et Tullii, in *{De add. JaRaEr} Paradoxis, dicentis omnes sapientes liberos esse {trs. Ra} et omnes stultos {esse add. Ra in margin} servos, et intendit omnes sapientes esse bonos et {virtuosos et add. RaEr} nullos esse malos nisi stultos, iuxta illud tertii {tertio Ja} huius *{Ethicorum JaRaEr}, "Ignorat autem omnis malus". Idem intendit Seneca, Epistola {om. JaRa} "Iterum *{tu michi" add. JaRaEr} [Epistola XLIV, p. 288] Ad Lucillium, dicens allegando Platonem {blank added in Ja} "Plato ait neminem {? Ra} regem {rege Ja} non ex servis {hiis Er} esse oriundum, neminem {om. Er} non {om. Ja} {neque Er} servum {trs. RaZn} {non add. Er} ex regibus; omnia ista longa varietas miscuit et sursum deorsum que {quia Ra} {quod Ja} {om. Zn} fortuna versavit {vexavit Er}". Et {om. Ra} tunc querit "Quis {igitur add. JaEr} est {igitur add. Ra} generosus?", id est liber et {vel Ja} nobilis, et respondet "Ad {om. Ra} virtutem bene a natura compositus. Hoc {hic Ra} unum est intuendum" {?intendendum Ra} {trs. JaRaZnEr}. Et subdit: "Animus facit [Pa 204va] nobilem, cui ex quacunque conditione supra fortunam licet surgere" {suggere Ra}. Econtra autem homo vitiis {trs. RaEr} efficitur servus {trs. RaEr} ut ipse dicit *{in add. JaRaEr} epistola "Libenter" {bene Er}: [Epistola XLVII, p. 310] "Alius *{enim add. JaRaEr} libidini servit, alius avaritie *{ambitione JaRaEr}, alius ambitioni *{avaritie JaRaEr}, omnes timori". Hoc etiam {enim Ra} {et Ja} dicit ille {iste Ja} communis versus, "Nobilitas sola est animum que moribus ornat".

Aliqui oblocuti sunt in me quia sepius ad proposita mea tot auctoritates adduco: sed *{cum JaRaEr} auctoritates *{auctoritas JaRaEr} non demonstrent *{demonstret JaRa}. Et ego dicam *{dico JaRaEr} quod illum modum procedendi non dimittam *{specialiter add. JaRa} in moralibus, quia plus est credendum antiquis doctoribus et famosis {et famosis: om. Ja} in moribus {moralibus Er} quam rationibus novis supervenientibus et non exquisitis. Nam tales doctores (ut dicitur sexto huius), "Propter habere experientia *{experientiam JaEr} visum { ?visis Ra} {?visu Ja} vident principia". Et iterum ubi ille auctoritates {trs.231 Er} ponuntur ibi {om. Ra} {per add. JaRaEr} auctoritates probantur et {etiam Er} demonstantur; ideo qui {que Ra} propositorum {? Ja} demonstrationes {demonstrantes Ja} habere {hec Ja} cupiunt recurrere {ire Er} possunt ad loca allegationum si vellint. Non ergo {igitur JaRaEr} puto frustra adducere eas {trs. 312 Ra}.

[2b(ii). The Rational and the Sensual]

Nunc ergo {igitur Ra} restat dicere de comparatione [Ra 6a] intellectus et voluntatis, de qua a principio querebatur.

[2b(iiia). Intellect and Will Are the Same Entity]

Et ego {igitur Ra} suppono ex dictis prius {trs. Er} in tertia questione sexti libri, et in tertio De Anima, quod in homine intellectus {trs. 312 Ra} et voluntas sunt eadem res, immo *{ita JaRaEr} quod {est add. Ja} {etiam add. Er} voluntas est intellectus {trs. 321 RaEr}, et intellectus est voluntas {intellectus est voluntas: voluntas intellectus RaEr}. [Ja 322vb] Ex qua suppositione ego infero hac *{istam JaRaEr} primam conclusionem,

\BB[Thesis 1] The will is not freer than the intellect or the intellect freer than the will.\EB quod neque {nec Ra} voluntas est liberalior {liberior JaRa} intellectu neque {nec Ra} intellectus liberior {om. Ra} voluntate,

quia sequeretur quod voluntas esset liberior {nobilior Ja} voluntate *{vel intellectus */liberior add. Er\ intellectu add. JaEr}, quod non conceditur. Consequentia tamen {om. JaRa} {autem Er} patet per syllogismum expositorium, arguendo sic: Intellectus est liberior voluntate; et {ideo add. Ja} intellectus est voluntas; ergo voluntas est liberior voluntate {om. Ra}. Similiter {sequitur quod Ja} {etiam neque add. Er} voluntas est liberior intellectu; et illa voluntas est ille *{om. JaRa} intellectus; ergo {igitur Ra} {? Ja} intellectus est liberior intellectu. Et {om. Ra} {et... et: om. Er} eodem modo {enim add. Er} arguitur de nobilitate et {om. Ra} de {om. Ja} principalitate {principatu Ja} et {om. JaRa} de potestate et de {potestate et de: om. Ra} causalitate et {om. Ja} de prioritate {?peccare Ra} {de potestate add. Ra} et universaliter de omnibus comparationibus {? Ja} {operationibus Er} et {aut Er} relationibus quibus non contingit idem {? Ja} comparare vel referre {idem add. Ra} ad seipsum. Si enim imposssibile est idem seipso {ipso Er} esse {om. Ra} prius et *{vel RaEr} posterius, nobilius et *{vel RaEr} ignobilius, vel quod {om. RaEr} idem esset {esse Er} causa {causam Er} sui ipsius et *{aut RaEr} effectus, concludetur quod impossibiles *{impossibile RaEr} {idem seipso... impossibiles: om. Ja} *{est add. RaEr} intellectu *{intellectum RaEr} nobiliorem esse {trs. JaEr} voluntatem {voluntati JaRa} *{voluntate Er}, vel ignobiliorem, priorem {priorum Ra} vel posteriorem {posteriorum Ra}, causam *{esse add. JaRaEr} eius vel causatum *{etiam add. JaRaEr} vel econtra. Similiter {etiam Ja} ex eadem radice sequitur quod omnes tales copulative {copulationes Ja} sunt {essent Ra} impossibiles: intellectus Sortis intelligit et voluntas eius non intelligit, voluntas eius {Sortis Er} vult et intellectus eius non vult, voluntas eius est ceca et intellectus eius {om. Ja} non est cecus {ceca Ja}, intellectus eius {om. Er} est sapientia vel prudentia {trs. 321 JaRaEr} habituatus et non voluntas, et sic de aliis talibus.

[2b(iiib). A doubt]

Sed tunc est dubitatio quia non solum intellectus est idem quod voluntas {quod voluntas: om. Ja} : immo etiam {et Ja} in homine est idem {trs. 3412 JaRaEr} quod sensus sive potentia sensitiva, et idem quod appetitus vel {sive JaRa} {seu Er} potentia appetitiva, quia ponimus {volumus JaRa} quod {quia Er} eadem potentia *{anima JaRaEr} in homine est {et add. Ja} potentia intellectiva et {om. JaRaEr} sensitiva et vegetativa. Quomodo ergo {igitur JaRaEr} possumus predicata contradictoria attribuere intellectui *{vel voluntati add. JaRa} {voluntate vel intellectu Er} et sensui sive {seu JaRaEr} appetitui sensitivo ut {et Ra} quod ille {iste Ja} *{ille illi RaEr} adversatur et obviat rationi *{om. JaRaEr} quod {quia Er} semper ratio ad optima deprecatur et {om. Ra} non sensus vel {et Er} appetitus sed aliquando ad pessima; {et add. Er} quod pars superior, scilicet intellectualis est nobilior parte sensuali et dominatur ei domino regali. Hec omnia videntur contradicere {? add. Ra} predictis.

[2b(iiic). Resolution of the Doubt]

Et ego respondeo quod hec {om. Ra} omnia consonant si assignentur illi sensus secundum quos hec omnia dicuntur a sapientibus et ponuntur, et si distinguantur modi diversi [Pa 204vb] quibus utimur istis nominibus intellectus vel {et Ra} potentia intellectiva, sensus vel potentia sensitiva, et sic de aliis huiusmodi {om. Ja}. Dicam ergo {igitur JaRaEr} quod omnem intellectum humanum vocamus potentiam intellectivam quia potest intelligere, vel nos ipso [Ra 6b] tanquam receptivo intellectionis, et eodem modo voluntatem vocamus potentiam volitivam quia ipse *{ipsa JaRaPr} {om. Er} potest velle, vel nos ipsa tanquam receptivo *{receptiva JaRaErPr} volitionis, et similiter {? add. Ja} {secundum add. Pr} sensum vocamus potentiam sensitivam {trs. Ra} quia potest sentire, vel nos ipso tanquam receptivo sensationis et appetitum *{appetitivam add. Er} quia {que Ja} {qui Pr} potest appetere, vel nos eo tanquam receptivo appetitionis. Si autem {si add. Ra} aliquid sit {om. Ra} activum intellectionis vel volitionis humane {?habere Ra} aut sensationis vel appetitionis {tanquam receptivo appetitionis. Si autem aliquid sit activum intellectionis vel volitionis humane aut sensationis vel appetitionis: tanquam receptivo intellectionis, et eodem modo voluntate vocamus quia ipsa potest velle vel nos ipsa tanquam receptivo volitionis add. [repeated from above] Ja} quod non recipiat in se huiusmodi appetitionem *{intellectionem JaRaPr} vel volitionem sensationem vel intellectionem *{appetitionem JaRaPr}, {Si... vel intellectionem: quia magis recipit in se huiusmodi intellectionem vel volitionem sensalitme vel appetionem secundum ? ? vocamus intellectum humanum vel voluntatem humanum sensum vel appetitum sensitivum et quod non recipit intellectionem add. Er} hoc non vocamus intellectum humanum vel voluntatem humanam, hoc non vocamus sensum vel appetitum sensitivum. Hoc ego *{igitur JaRaPr} suppono {hoc... suppono: Et igitur hoc ego suppono Er} ex quid nominis et si aliquis {aliquid Ra} {quis Er} vult illis nominibus {illis nominibus: om. Ra} alias significationes attribuere dicat *{ipse add. JaRaPr} consequenter sibiipsi *{om. JaRa} {sibi ErPr}. Et {sic enim Ra} *{sic Ja} {non enim Er} non {om. Er} accipimus {accepimus Ra} hic {om. Ra} intellectum et voluntatem et *{om. JaRaErPr} sensum et appetitum pro actibus intellegendi et sentiendi, etc. {om. Ja}, nec {vel Ja} intellectum accipimus pro habitu principiorum; ille enim non sunt prime {descripte Ra} significationes {om. Er} seu {om. Er} acceptiones {seu ? add. Er} illorum nominum.

Secundo ego {om. Ja} dicam quod differentia est inter intellectionem et volitionem ex una parte et sensationem et sensibilem *{?sensualem JaEr} appetitionem ex altera parte, quoniam intellectio et {vel Ja} volitio non recipiuntur in corpore seu in {om. JaRa} {in corpore... in: sub Er} organo corporeo tanquam in subiecto de cuius potentia egrediantur, sed *{sic add. RaEr} recipiuntur in sola anima humana; [Ja 323ra] ideo nec illi actus extenduntur extensione corporis. Sic enim intelligimus {intelligendum est RaEr} illud {hoc JaRaEr} quod solemus dicere, puta *{om. Ja} quod intellectus et voluntas non utuntur in suis actibus, scilicet intelligendi et volendi {trs.321 Ja}, organis corporeis {?corporis Ja}. Sensatio vero {autem JaRaEr} et {om. Ra} sensibilis {sensualis Er} appetitio recipiuntur in composito {coniuncto JaRaEr} ex anima et corpore tanquam in subiecto de cuius potentia egrediuntur et secundum corpus et secundum {om. Ra} animam. Ergo {ideo etiam JaRaEr} illi actus secundum *{om. RaEr} {illi actus secundum: om. Ja} extensionem *{extensione RaEr} organi corporei extenduntur, et hoc amplius explanavi super librum De Anima.

Et ex his videtur *{iam add. JaRaEr} sequi quod intellectus et voluntas non est precise nisi ipsa anima, sensus autem et appetitus sensitivus est compositum *{compositus JaRaEr} ex anima et organo corporeo. Tamen, quia illa *{in hac JaRaEr} compositione anima est pars valde {trs. Ra} principalis *{principalior RaEr}, ideo quandoque sensum et *{vel JaRaEr} appetitum sensitivum licet {uti et Ra} accipere pro *{ipsa add. JaRaEr} anima ita quod nomen solum {nomen solum: sensus Er} supponit {supponat RaEr} {trs. Ja} pro {ipsa add. Er} anima {trs. 2341 Ra}, appellando tamen organum. Et ut distinguamus inter has duas acceptiones, nos {om. Er} possemus {possumus Er} ad placitum vocare sensum in una *{prima JaRaEr} acceptione sensum totalem, et in secunda sensum {secundum JaRa} partialem et sic etiam de appetitu. Tunc ergo {om. Ja} {igitur RaEr} intellectus et voluntas essent idem quod {et Ra} sensus vel {et Ja} appetitus [Ra 7a] partialis, et non essent idem quod sensus vel {et Ja} appetitus totalis. Prout ergo {igitur JaRaEr} non sunt idem non est mirum si de his {eis JaEr} vere {om. Ra} dicantur {?ponantur Er} predicata contradictoria, sed prout sunt idem, nunquam. Immo {ut add. Ja} sic dicam quod sensus intelligit et intellectus sentit, scilicet tanquam sentiens partiale, nec intellectus dominatur super {supra Ra} sensum nisi sensus dominetur super {supra Ra} seipsum, nec sensus adversatur intellectui nisi intellectus est liberior vel nobilior sensu *{est liberior vel nobilior sensu: adversetur sibi ipsius, nec intellectus est nobilior sensu vel liberior, nec sensus intellectu JaRaEr}.

Sed tu queres {quereres Ra} an igitur {sic Er} intellectus est {om. Er} nobilior quam {an Ra} sensus totalis? Possum dicere quod non, quia corpus subiectum anime non diminuit de perfectione anime -- immo compositum ex anima et corpore videtur esse melius et perfectius quam ipsa anima circumscripto corpore, sicut {prout Er} Aristoteles dicit {trs. Er} primo huius quod felicitas humana *{om. JaRaEr} connumerata {cum mune'ta Ra} {cum add. Ja} [Pa 205ra] minimo bonorum redditur eligibilior. Quomodo autem intelligendum sit quod {quando Er} intellectus est {sit Er} multo nobilior {et add. Ra} potentia sensu *{quam sensus RaEr} {vel sensus Ja} vel *{et JaRaEr} voluntas quam appetitus sensitivus dicetur post.

[2b(iiid). Intellect and Will Are Equally Free]

Revertor ergo {igitur JaEr} ad comparationem intellectus et voluntatis, et pono secundum premissam suppositionem istam {?om. JaEr} secundam conclusionem {istam add. Ja} copulativam,

\BB[Thesis 2] The intellect is free and the will is free, and both are equally free.\EB quod {et add. Er} intellectus est liber {?liberior Ja} et voluntas est liber *{libera JaRaEr}, et eque liberi {liber Ja} sunt hic et illa {ista Ja}.

Si enim ambo sunt {trs. JaRaEr} liberi oportet quod sint {sunt Ra} eque liberi, ex quo dictum est {trs. Er} quod neutrum est liberius altero. Quod ergo {igitur RaEr} uterque sit liber probatur *{probo JaRaEr} sic. Omnes concedunt in homines *{homine JaRaEr} liberum arbitrium. Tamen aliqui {trs. Ja} dicunt ipsum {liberum arbitrium Ja} {tamen... ipsum om. Er} esse liberum {dicunt ipsum esse liberum: arbitrium dicunt liberum Ra} ex libertate intellectus, aliqui ex libertate voluntatis, et {om. Er} aliqui ex libertate utriusque, et *{sic add. JaRaEr} omnes sunt concordes vel quod *{trs. JaRaEr} intellectus est liber vel voluntas est libera, vel ambo. Sed si intellectus est {esset Ra} liber sequitur voluntatem esse liberam et econverso, per {propter Er} syllogismum expositorium *{ut dictum fuit add. JaRaEr}. Ergo {igitur JaRaEr} necesse est concedere utriusque libertatem {concedere utriusque libertatem: esse libertate utriusque Ra}; sunt ergo {igitur JaRaEr} ambo {trs. Ja} liberi et eque liberi.

Item {iterum Ra}, dictum est quod intellectus est ipsa anima et voluntas etiam ipsa anima, et sic *{om. JaEr} {etiam Ra} est dictum {trs. JaRaEr} etiam {om. Ra} quod *{ipsa add. JaRa} anima {ipsa add. Er} est libera {trs. Ja} {et add. Er} in respectu corporis; {et add. Er} principatur enim {om. Er} corpori principatu {principatui Ja} despotico {? Ja}; ergo et {ergo et: quod Ra} *{ergo et: igitur JaEr} intellectus est {om. JaRa} liber et voluntas {est add. Er} libera.

[3. Doubts Remain \PD Reformulation of the Question]

Sed dicte conclusiones non solvunt *{sunt AuMuJaRaEr} {om. Mz} {solvunt Mu in margin} que dubitabantur. Propter quod {? Ra} sciendum est quod licet intellectus et voluntas {trs.321 Er} sint *{idem scilicet add. JaRaEr} eadem anima, tamen nomina differunt secundum rationem; nam illa {ista Er} [Ja 323rb] anima dicitur intellectus ex eo quod intelligit vel potest intelligere recipiendo in se intellectionem, et eadem anima dicitur voluntas ex eo quod {quia Er} vult {? Ra} vel potest velle recipiendo in se volitionem; et *{om. JaRaEr} ideo quecunque attribuntur anime {sub add. Er} ea ratione qua intelligit [Ra 7b] vel innata est intelligere, illa attribuuntur sibi {ex add. Er} ea ratione qua dicitur intellectus, et quecunque attribuuntur sibi ea ratione qua {dicitur... qua: om. Er} vult vel innata est {innata est: potest Er} velle, illa {om. Er} attribuuntur sibi {sub add. Er} ea ratione qua dicitur {intellectus... dicitur: om. Ra} voluntas. {et sic de aliis add. Er} Principalia enim predicata attributa {om. Ra} anime ea ratione qua dicitur intellectus sunt {principalia... sunt om. Er} {sicut add. Er} intelligere vel posse intelligere, et attributa ei {sibi Er} *{ea JaRaEr} ratione qua dicitur voluntas sunt velle vel posse velle (scilicet {om. Er} posse intelligere et {vel Er} posse velle ea ratione qua dicitur intellectus et {vel Ra} voluntas in potentia {? Ja}, intelligere autem {om. Er} et velle ea ratione qua dicitur {voluntas add. Ra} intellectus *{in actu add. JaRaEr} et voluntas in actu). Quando ergo {igitur JaEr} {quod Ra} dicimus {dicitur Ra} quod intellectus {om. Ra} intelligit sed non vult, et econverso {econtra Ra} quod {om. Ja} voluntas vult {om. Ra} sed non intelligit, aut etiam quod intellectus potest intelligere sed non velle, et {om. Ra} {quod add. Er} voluntas econverso {eque Ra} {om. Er} potest velle sed {et Ja} non intelligere, immo est ceca, nos non debemus intelligere tales propositiones secundum sensum quem facerent de proprietate {virtute Er} sermonis, quia {quomodo Ja} ille {ipse Ja} essent {sunt Er} {om. Ra} false, sicut {secundum Er} {ut Ra} {quod JaEr} dictum est, sed propter breviloquium nos ponimus tales propositiones loco altarum *{aliarum JaRaEr} propositionum reduplicativarum vel causalium, scilicet intellectus {? add. Ja} potest intelligere sed non *{potest add. JaRa} velle, id est anima intellectus dicitur {trs. JaRaEr} quia potest intelligere, sed non quia potest velle; vel dicitur {intellectus quia potest intelligere, sed non quia potest velle vel dicitur add. Ra} intellectus secundum quod potest intelligere *{i.e. add. RaJa} ea ratione qua potest intelligere, sed *{et JaRa} non ea ratione qua potest velle. Et ita *{ista Ja} voluntas potest velle sed {et JaEr} non potest {om. Er} intelligere, id est {id est: quia Er} anima {id est anima: et Ra} dicitur voluntas ea ratione qua *{ea ratione qua: quia JaRa} potest velle, non ea ratione qua *{ea ratione qua: quia JaRa} potest intelligere, et sic *{et sic: vel ea ratione qua potest velle, non ea ratione /om. Ra\ qua potest intelligere, et similiter JaRa} suo modo de velle et intelligere quantum ad intellectum et voluntatem {trs. 321 Ra} in actu.

Illa {ista Er} ergo {igitur JaRa} {est Er} questio que a principio mota fuit, scilicet utrum voluntas sit magis libera quam intellectus, soluta fuit {est JaRaEr} secundum sensum {secundum add. Ra} quem facit secundum *{de JaRaEr} virtutem *{virtute JaRaEr} sermonis. Sed restat *{restant JaRa} {scilicet add. Ja} dubitatio *{dubia JaRa} si loco alterius questionis formetur, scilicet reduplicative vel causalis. Verbi gratia iste {ille Er} questiones sunt dubie: utrum anime magis conveniat libertas vel *{et JaRaEr} dominium secundum actum volendi quam {volendi quam: vel Ra} secundum actum intelligendi? vel {om. Ja} utrum habeat gubernationem et {vel Er} principatum {?universaliter add. Ra} super corpus {trs. Ra} et appetitum sensitivum magis per actum volendi quam per actum intelligendi, et utrum liberius producat {producit Er} vel recipiat actum volendi {vel actum nolendi add. Ra} quam actum intelligendi; et omnino utrum actus volendi sit nobilior et liberior quam actus intelligendi. Hec igitur consequenter inquirentur {inquirantur Ra} {queratur Ja} etc. *{fiat igitur questio secunda add. Ja} {?sit questio secunda add. Ra} {et add. Er}

Buridan, on Aristotle's Ethics, book 10, q. 2

Question 2. Does the Soul Produce in Itself the Act of Willing

\H3[1. Preliminary arguments]

QUERITUR SECUNDO {queritur secundo: deinde secundo queritur Ra} {queritur secundo: om. Ja} utrum anima producat in se actum volendi liberius quam actum {om. Er} intelligendi. Arguitur quod sic per rationes {rationis Ra} que in precedenti questione {fiebant vel add. Ra} arguebant {arguebantur Ja} quod voluntas esset magis libera et domina quam intellectus, quoniam ille rationes non bene arguebant [Ra 8a] ad illam {om. Ja} questionem secundum sensum qui esset {est Ra} de virtute *{proprietate AuJaMuPbRaEr} [Mz=Pa] sermonis, sicut visum fuit, sed videntur arguere et habere {? Ra} suam efficaciam ad illum {istum Er} sensum quod anima magis debeat dici domina et libera {trs. 321 JaEr} ea ratione qua dicitur voluntas quam ea ratione qua dicitur intellectus. Sed hoc non videtur posse esse verum nisi ex eo quod ipsa anima liberius se habet {haberet Ra} in producendo actum {actus Ja} volendi secundum quem {quam Ra} dicitur voluntas quam in producendo actum {volendi... actum: om. Er} intelligendi secundum quem dicitur intellectus. *{Igitur illum actum volendi producit liberius add. JaRaEr}

[Ja 323 va] Oppositum arguitur et {om. RaEr} {etiam Ja} proportionali modo per rationes que in precedenti {predicta Er} questione adducte fuerunt ad arguendum quod intellectus sit liberior voluntate.

[2. Answer to the Question]

Ista questio aliam *{aliqua Ra} {alia Ja} {aliquid Er} supponit et aliquid {om. Ra} aliud ultra {trs. Ra} {trs. 312 JaEr} querit. Supponit enim manifeste quod anima producit tam actum volendi quam *{actum add. JaRaEr} intelligendi, et supponit etiam quod utrumque recipit quia dicitur "in se". Deinde querit {om. Ra} {quia Ja} "Que *{quem RaEr} istorum {in solum Ja} {illorum Er} actuum {actum Ja} producit liberius vel recipit liberius?" in quo etiam videtur [??] {trs. Er} supponere quod utrumque producit libere vel recipit *{libere add. JaRaEr} si non debeat esse {om. Ja} abusiva comparatio. Quod ergo {igitur JaRaEr} anima humana sit receptiva illorum {suorum Er} actuum non dubitamus. Quod etiam sit activa illorum {eorum JaEr} credo, et hoc suppono; de hoc enim dixi in secunda questione tertii huius {libri RaEr} {om. Ja} quantum ad actum volendi et nolendi; quantum etiam *{autem JaRaEr} ad actum intelligendi dixi {de add. Ra} hoc supra secundum *{om. JaRaEr} De Anima et *{om. Ja} in decima questione tertii *{secundi libri, et in decima questione tertii libri add. JaRaEr}. Hoc enim magis spectat determinare {trs. 312 JaRaEr} ad scientiam speculativam {trs. JaRaEr} quam ad istam. Sed adhuc, quia dictum est quod {quia Ra} liberius presupponit {supponit RaEr} libere, si non sit comparatio abusiva, {trs. Er} ideo videndum est de hoc primo {trs. 312 JaRaEr}, scilicet tam de {om. Er} producere quam de recipere.

Sit ergo {igitur JaRaEr} dubitatio an anima humana {om. Ra} libere agat {agit JaRaEr} intellectionem et volitionem?

[2a. Freedom of Final Ordering and Freedom of Opposition]

Et videtur quod doctores et philosophi {trs.321 Er} distinguunt quantum ad hoc duplex libere agere {trs. Ra}: uno modo dicitur agens libere agere {trs. Ra} libertate finalis ordinationis, alio modo libertate oppositionis.

Libertate finalis ordinationis dicitur agens libere agere {trs. JaRa} si agat {agit Ja} suiipsius gratia principali intentione, et serviliter si gratia alterius. Unde sic solus deus agit simpliciter et omnino {om. Ja} libere; omnia autem alia agentia in ordine ad ipsum {om. Ja} deum agunt serviliter, quia omnia que sunt *{et agunt et sunt et add. Ra} ******** {sunt et add. Ja} agunt gratia ipsius dei; unde et nos debemus esse servi {ipsius add. Ra} dei. Deus autem quicquid {quod Ra} ad extra producit vel conservat ipse producit et conservat suiipsius gratia prima et principali intentione; omnia enim que sunt in ipsum deum finaliter ordinata sunt. Et tamen hoc {?homo Ra} non obstante agens particulare dicitur agere {agens Ja} libere si agat suiipsius {sui Ja} gratia {prima et principali intentione et add. Ra} magis principaliter quam gratia alicuius alterius finis particularis {finis particularis: om. Ra} qui non contineat {?contingit Ja} ipsum finaliter secundum naturalem finium {finem Ra} connexionem et ordinem. Hoc autem dico quia deus continet nos et omnia alia finaliter et secundum Aristotelem nos continemus omnia *{om. JaRa} alia inferiora, puta bruta, plantas et inanimata, finaliter {et secundum... finaliter: om. Er} secundum [Pa 205 va] talem *{naturalem AuMuPbJaRaEr} [Mz=Pa] finium connexionem et ordinem. De qua connexione dictum {locutum JaRaEr} est in fine duodecimi Metaphysice {Metaphysicorum Ja}. Licet ergo {igitur JaRaEr} agamus finaliter *{serviliter JaEr} in ordine ad {ipsum add. Er} deum quia principalius propter ipsum quam propter nos, tamen simpliciter {trs. Er} loquendo dicimur {? Ja} agere libere si principalius {principaliter Ra} *{agamus add. JaRaEr} propter nos {propter nos: om. Ja} quam propter {?preter Ja} aliquid *{aliud add. JaRaEr} preter {quam Ja} deum qui finaliter continet nos. Ita etiam {et Ra} si brutum agit principalius propter nos et propter deum {trs. 45312 Ja} quam propter se {seipsum Er} secundum naturalem finem *{finium JaRaEr} ordinatum *{ordinationem JaRaEr}, tunc brutum agit {om. Ra} serviliter {simpliciter Ra} {finaliter Ja} in ordine ad deum et ad nos. Tamen secundum suam naturam {trs. Ra} simpliciter loquendo dicitur {trs. 312 JaRaEr} libere agere hac {ac Ja} libertate si agat {agit Ja} propter se magis principaliter quam preter *{propter JaEr} nos et preter deum *{nos et preter deum: aliquid aliud preter deum et preter nos /trs. 45312 Ra\ /trs.2341 Er\ JaRaEr} [check MSS again] et preter illud aliud quod est finis eius secundum naturalem {? Ja} finium connexionem et ordinem, si aliquid aliud sit {est JaRaEr} tale. Et hunc modum libertatis ponit nobis {om. Ra} Aristoteles, prohemio Metaphysice, dicens {om. Er}, "Sed ut dicimus homo liber est {om. JaRaEr} qui suimet et non alterius causa {trs. Er} est, sic et hec sola libera est scientiarum", id est metaphysica, "inter humanas scientias; sola namque hec causa suimet {trs. JaRaEr} est". Et per metaphysicam intendo *{intelligit Er} theologiam {ut add. Ra} a "metha" quod est "trans" et "physis" *{quod est add. Ja} [Ja 323 vb] "natura", et "icos" *{quod est add. Ra} "scientia", quasi "scientia transcendens *{de transcendentalibus JaRaEr} naturam".

Sed libertate oppositionis agens dicitur libere *{agere add. JaRa} quia cum agit aliquid {trs. Ra} non {om. Ja} prenecessitatur {est propter necessitatem Ra} {est prenecessitatum Er} {prenecessitatum sunt Ja} ad agendum illud per quodcumque aliud {om. Ja} vel aliorum quorumcunque {quorum habet Ra} {quocumque Ja} concursum, sed omnibus entibus eodem modo se habentibus sicut se habent quando incipit agere preter {post Ra} ipsammet actionem et sic {et sic: secundo Mz} manentibus possibile est ipsum non agere aut forte oppositum agere {om. Ra}. An autem iste modus agendi libere {om. Ja} sit possibilis determinatum *{declaratum JaRaEr} est {sint Ra} {fuit JaEr} sufficienter quod sic in prima et in {om. JaEr} secunda questione *{questionibus JaRaMuEr} tertii {libri add. Ra}; et ibidem determinatum est quod hac libertate voluntas est libera et nulla alia potentia *{anime add. AuPbMuMzJaRaEr} {trs. Er} est {om. AuPbMuMzJaRaEr} magis libera {est add. Er} quam voluntas {est add. Er}, et quod {om. Ra} velle et nolle {et nolle: om. RaJa} [AuMuMzPbEr=Pa], id est volitio et nolitio {et nolitio: om. Ra} [AuMuMzPbEr=Pa], sunt primi {id est... primi: om. Ja} actus quorum sumus domini secundum istum {illum Ra} modum libertatis et dominii; et omnia illa *{omnia illa: hec omnia JaRaEr}, sicut illic est {om. Ra} manifestum {trs. JaEr}, sunt ibidem {ibi JaEr} declarata *{et determinata add. JaRaEr} {trs. Er} ad sensum de quo nunc querimus, scilicet quod voluntas seu anima secundum quod dicitur voluntas *{libere add. JaRa} producit actum volendi vel nolendi libere {om. JaRa} {vel... libere: om. Er}, et {ut Ra} nullos {non Er} alios actus [Ra 9a] producit {? Ja} liberius hac {ac Ja} libertate oppositionis. Hec ergo {igitur JaRaEr} omnia supposita sunt *{supposita sunt: supponamus RaEr} tanquam vera.

[2b. Freedom of opposition in acts attributed to will]

Sed restat magis *{?multa JaRaEr} dubitatio an hac libertate oppositionis *{anima add. JaRaEr} omnem actum producit libere quem dicitur producere ea ratione qua dicitur voluntas, vel non omnem {actum add. Ja} talem libere producit {om. Ra} {trs. Er} {producat Ja}? Et si non omnem, tunc est dubitatio fortior quos illorum libere producat et {non... et: om. Er} quos non. Et ad istas {om. Ra} dubitationes responsuros sufficienter {trs. Ra} necesse est distincte supponere *{specificare JaRaEr} multos diversos actus quos *{anime add. RaEr} attribuimus ei *{ea JaRaEr} ratione qua dicitur {esse add. Er} voluntas; etsi multi attribuuntur appetitui sensitivo secundum quod dicitur appetitus sensitivus {om. Er}, tamen proportionabiles *{etiam add. JaRaEr} attribuuntur voluntati secundum quod *{dicitur add. JaRaEr} voluntas; ideo proportionabiliter distinguuntur isti et illi. Distinctionem autem illorum {istorum Ra} actuum *{om. AuMuMzPbJaRaEr} accipias *{accipies MuMzJaRaEr} {accipientur AuPb} in decima {om. Er} quarta questione quarti libri.

Pro quanto ergo {igitur JaRaEr} ibi dictum est, ponamus {om. Ja} quod primus actus attributus voluntati sit complacentia vel displicentia in obiecto, que consurgit ex apprehensione illius {istius Ja} obiecti sub ratione boni vel mali, convenientis vel disconvenientis; de quo *{actu add. JaRaEr} determinatum fuit {est JaRaEr} in {om. Ra} tertia questione tertii libri, quod voluntas non se habet ad istum {illum RaEr} actum libere {trs. 4123 JaRaEr}, nec est eius domina dominio et libertate oppositionis; et hoc ibi {ibidem Er} require *{requiris Ra}.

Deinde istum {illum Ra} actum complacentie vel displicentie sequitur aliquis *{aliquando alius JaRaEr} actus qui solet vocari acceptatio vel refutatio {trs. 4123 Ra}, et ille proprie loquendo dicitur volitio vel nolitio, quia quod {quid Ra} accepto hoc volo, et hoc {quid Ra} *{quod JaEr} refuto quod *{hoc JaRaEr} nolo *{et econtra add. RaEr}. Et ad istum actum sequitur statim {trs. JaRaEr} actualis prosecutio {productio Ra} vel fuga *{si illud sit apprehensum per modum prosequibilis vel fugibilis add. JaRaEr} et si non est *{sit JaRaEr} impedimentum. Et de illo {hoc Ra} {isto Ja} actu determinatum est in prima questione tertii libri et in tribus *{duabus JaRaEr} sequentibus quod {et JaEr} ad eius {illius RaEr} {istius Ja} actus productionem voluntas se habet libere et est domina eius dominio et libertate oppositionis; et hoc etiam ibi requiratur {requirantur Ra}.

Tertio {secundo Ra} autem ex illo actu acceptationis, seu proprie dicte volitionis, sequitur amor necessario, et ex actu refutationis odium, vel forte illa acceptatio est formaliter amor et refutatio odium. Si autem {igitur JaRaEr} sit {sunt Er} idem in re *{in re: om. JaRaEr} acceptatio et amor, tunc sicut voluntas se habet {habere Ra} *{libere add. RaEr} ad acceptationem ita *{et add. JaRa} ad amorem; si vero {autem RaEr} amor sit passio consequens acceptationem seu volitionem distinctam *{distincta RaEr} {distinctum Ja} realiter ab ea, puto {puta Ja} quod necessario consequitur eam {tam Ja}, ita quod non est possible naturaliter voluntatem [Ja 324 ra] aliquid acceptare et non amare illud, vel refutare et non odire. Et ideo voluntas [Ra 9b] quia se habet primo {trs. 312 AuMuPbJaRaEr} [Mz=Pa] libere ad {sicut AuMuPbJa} [MzRaEr=Pa] velle et {ad add. Er} nolle, ideo etiam {om. JaPb} se habet {trs. Pb} consequenter libere vel *{ad AuMuMzPbJaRaEr} amare vel odire, sed non sic {trs. Ra} libere divisim quod possit acceptans non *{om. AuMuPbJaRaEr} [Mz=Pa] odire aut non amare, aut etiam quod {om. Pb} possit {posset Ra} refutans non {om. AuMuPbJaRa} [Mz=Pa] amare vel {aut JaRa} non odire. Et sic ad presens transeo {pertranseo Er} de amore, de quo plus post {trs. JaEr} dicetur {trs. Ra}.

Et *{sed JaAuMuPbRaEr} iterum ex dicta acceptatione vel {per Ja} refutatione, si cum acceptatione sit apprehensio acceptati *{accepti JaAuPbMu} per modum habendi {habiti Pb} et modum *{non JaRaMuEr} {nondum Mz} obtinendi *{obtenti MuPbMaEr} {obtendi Ja} {obtinendi change to obtenti Ra}, sequitur necessario {om. Er} desiderium, et si {om. Ja} sit apprehensio eius {om. Ja} {sit... eius: om. Er} per modum habiti et {non add. RaMu} obtenti {et obtenti: om. Er} [conjecture: "obtenti" and "habiti" mean the same], sequitur necessario delectatio; et sic etiam si {sic/sicut Ra} sit apprehensio {om. Er} refutati per modum habiti consurgit necessario tristitia, et si per modum habendi [conjecture: he means not that it should be had, but that it is about to be had--per modum habituri] et non habiti consurgit {necessario tristitia, et si per modum habendi et non habiti consurgit: om. Ra; tristitia, si autem per modum habendi consurgit added in margin} oppositum desiderii, cui non habemus nomen proprium {trs. JaRa} impositum. Ex quibus est {proprie Ra} concludendum {concluditur Ra} {trs. Ja} quod voluntas non se habet libere ad illos actus {ad illos actus: om. Ja}, scilicet delectationis et tristitie, nisi forte consequenter, scilicet inquantum se haberet libere ad illos {istos Ja} actus precedentes vel ad illum actum precedentem ad quos vel ad quem necessario {om. Ja} consequitur {sequitur Ra} huiusmodi delectatio vel {et JaRa} tristitia. De his autem delectationibus et tristitiis determinatum est prius *{om. JaRaEr} multum in septimo libro, et ibi visum est in decima nona {decima nona: ultima Er} questione quod delectatio et tristitia non sunt idem quod {om. Ra} amor *{et odio add. Ra}, nec idem quod acceptatio et {vel Er} refutatio predicte {predicto Ja}, nec *{etiam add. JaRaEr} idem quod complacentia et {vel RaEr} displicentia, que sunt primi actus {anime add. Ra margin} attributi voluntati {trs. Ja} secundum quod dicitur voluntas.

Et notandum *{est etiam add. JaRa} {etiam add. Er} quod per predicta non intendo dicere quod non consequuntur *{sequuntur JaEr} delectationes et tristitie ad alios {istos Ja} actus voluntatis quantum ad {om. Ra} acceptationem vel refutationem - immo etiam {om. Ra} verum est quod ad simplicem complacentiam vel displicentiam {complacentiam ve displicentiam: apprehensionem intellectuale Er}, si cum ea sit apprehensio obiecti per modum presentis {?presencialiter vel ?presentis ?actus vel presencie Er} et habiti [conjecture: "presentis" and "habiti" and "obtenti" mean the same] consequitur {sequitur Ra} necessario delectatio ad complacentiam et tristitia ad displicentiam {trs. 321 Ja}. Et hoc potuit apparere {?appetere Ra} multotiens {?intellectus Ra} {om. Ja} in libris precedentibus. Nam in voluntario {?in add. Ja} mixto, licet obiectum acceptetur et non refutetur, tamen non solum ad acceptationem et presentiam actus {trs. RaEr} sequitur delectatio; immo etiam annexa est multa tristitia propter manentem {multam Er} displicentiam, licet sine refutatione. Et omnino obiecto apprehenso per modum presentis {presentialis Er} non abest {adest Er} ex toto delectatio nisi cesset complacentia nec {est add. Ra} tristitia nisi cesset {complacentia... cesset om. Er} displicentia.

Sed ulterius notandum *{est add. RaEr} quod illa {ista Ja} conclusio indiffinite {indiffinita Ja} {infinite Er} ponenda est, non universaliter, scilicet quod actum acceptationis vel refutationis voluntas libere producit libertate oppositionis quia cum hoc stat {quod add. Ja} ista {illa Er} [Pa 206 ra] conclusio {cum... conclusio: constat Ra} quod ad aliquem actum {refutationi vel add. Er} acceptationis, voluntas ut voluntas non se habet libere, immo ex precedente intellectuali apprehensione [Ra 10a] sequitur {de add. Er} necessario {necessaria Ra} acceptatio et volitio, et {om. Ra} impossibile est, stante huiusmodi apprehensione et iudicio, voluntatem iudicatum non velle {trs.231 Er}. Et hec conclusio declarata fuit in octava questione septimum libri, et eam {?ea Ja} ibi require {et... require: om. Er}. Apparet ergo {igitur JaRaEr} quod que in hoc loco {libro Ja} nunc {non Ra} *{om. JaEr} dicta sunt illa *{om. Er} alibi sunt {alibi sunt: ab istis JaPbPr} {alibi sunt: ab illis AuMu} [ErMz=Pa] probata {trs. Er}, et hic {ita Ja} solum recapitulata.

[2b(i). Summary: Freedom of Opposition in Acts Attributed to Will]

Et sunt septem conclusiones de ipsa voluntate quantum ad libertatem oppositionis.

Prima est quod voluntas est libera libertate oppositionis et {est... et om. Ja} quod nulla potentia est magis liber *{libera JaRa} hac {om. Er} libertate {oppositionis add. Er} quam voluntas.

Secunda est

quod voluntas libere producit {trs. Er} actum volendi vel nolendi, [Ja 324 rb] et nullum actum producit liberius quam actum volendi vel nolendi {et... nolendi: om. Er}.

Tercia est quod

voluntas non producit libere actus suos {trs. Ja} primos {trs. 231 RaEr} {om. Ja} que *{qui JaEr} sunt complacentia vel displicentia.

Quarta est quod

voluntas libere producit actum acceptationis vel refutationis.

Quinta {conclusio add. JaRa} est {om. Ja} de actu amoris.

Sexta *{conclusio add. JaEr} *{est add. RaEr} de actu delectationis vel {et Ja} tristitie.

Septima est {om. Ja} quod

ad aliquem actum acceptationis voluntas non libere se habet libertate oppositionis;

ad quem autem se habet {habeat Er} libere et ad quem non, videndum est in septimo *{octava JaMuMzEr} [AuPbRa=Pa] questione octava *{septimi libri JaRaEr}.

[2c. Freedom of Opposition in Acts Attributed to Intellect]

Nunc {tunc Ja} {igitur add. JaRaEr} videndum est similiter {finaliter Ra} *{consimiliter JaEr} de ista {illa Er} libertate oppositionis quantum ad intellectum et actus sibi attributos ea ratione qua dicitur intellectus, qui sunt simplices conceptus {de add. Ja} non complexi ex pluribus conceptibus, quos vocamus simplices apprehensiones, et *{om. JaRaPr} postea {post Ja} conceptus complexi. Multiplices sunt: {om. JaRaPr} {trs. Er} quidam sunt {enim JaRaErPr} complexi ex determinatione et determinabili, alii ex subiecto et predicato, affirmative vel negative, ut propositiones, alii ut *{om. JaRaPr} {videtur Er} iudicia {om. Er} assensiva {affirmativa RaErPr} *{assertiva Ja} quibus *{assentimus add. JaRaErPr} propositionibus tanquam veris et *{vel Er} dissentimus eis tanquam falsis; et adhuc circa propositiones sunt alii {? Ra} actus qui vocantur apparentie {om. Ra}, quibus propositio apparet {esse add. Ra} vera vel falsa cui tamen nondum assentimus vel {om. Er} dissentimus {om. Er}. Unde multotiens ad eandem conclusionem habemus rationes facientes nobis apparentiam quod sit vera et alias multas facientes nobis apparentiam quod sit {vera... sit: om. Er} falsa {et vera add. Er}, et tamen {om. Er} neutram partem adhuc assensive *{assertive JaRaErPr} iudicamus. Est autem iudicium fides *{vel add. JaEr} scientia {trs. Ra} vel opinio actualis ex quibus generantur {signatur Ra} fides, scientia vel {et RaEr} opinio habituales {habitualis JaRa}. Sunt etiam {autem Ra} alii actus intellectuales qui dicuntur discursus ex premissis ad conclusiones, et {vel Ja} inventiones mediorum et comparationes et abstractiones et {om. Ra} huiusmodi talia {om. Ja}. De quibus alibi {alii Ra} distinguendum {est add. Er} {pertractandum Ja} et perscrutandum est {om. RaEr}.

Quantum autem {om. Ra} ad propositum spectat, videtur *{breviter PrEr} *{pro add. JaRaEr} octava conclusio *{conclusione JaRaEr} tenenda *{tenendum est JaRaErPr}

quod intellectus non se habet *{habeat JaRaEr} libere ad primos actus suos {trs. Er},

quia nec voluntas ad suos {ad suos: om. JaPr} ut dictum est; quod tamen magis videtur *{videretur AuJaPbMzPr} [MuRaEr=Pa]

[2c(i). Doubts]

Sed [Ra 10b] est dubitatio magis {trs. RaPr} de aliis actibus, puta ponamus quod intellectus {quod intellectus: om. Ra, added in margin} est informatus pluribus conceptibus simplicibus et {tunc Er} potest ex eis formare {trs.312 Er} propositionem affirmativam et {om. Er} potest {vel Er} negativam, ut quod lapis *{homo Ja} est animal, et quod lapis *{homo Ja} non est animal. Et utramque potest formare non formando aliam, et potest ambas {om. Ra} formare et eas {ea Ra} simul conservare {trs. Ra} in se *{trs. 231 JaEr} formatas: an ergo {igitur RaJaEr} intellectus sic informatus pluribus *{simplicibus JaRaEr} conceptibus possit {potest JaRaEr} libere formare affirmationem {trs. Er} aut non formare, formare negationem aut non formare {aut add. Ra} formare unam solam aut ambas? Hoc autem determinare est difficile, quia parum exquisitum.

[2c(ii). Arguments that the Intellect Is Free in Affirmation and Negation]

Posset ergo {igitur JaRaEr} videri aliquibus quod intellectus in hoc {se Ra} habeat {habet Er} libertatem oppositionis ea ratione qua dicitur intellectus, quia, licet [licet interlinear addition Ra] concessum fuerit quod voluntas michi precipiat {trs. Ja} studere in geometria {trs.231 Er} tamen non precipit michi {ei Er} seu {vel Er} intellectui {mihi Er} quod tales premissas formem vel premittam, quod illas {om. Ra} {ipsas Er} ordinem in prima figura vel *{in add. JaRaEr} secunda. Videretur {videtur RaEr} enim esse impedimentum *{et retardatio add. JaRaEr} processus et {in Ja} speculationis {?speculativis Ja} et retardatio *{et retardatio: om. RaEr} si in utroque *{quolibet RaEr} talium actuum particularium {om. Er} oportet recurrere ad actum et determinationem voluntatis. Ergo {igitur JaRaEr} dicendum est quod {om. Ja} intellectus ad hoc {trs. 231 JaRaEr} potest se {om. Er} determinare libere.

Item {iterum Ra}, si per actum voluntatis essent {esse Ja} tales determinationes in {?etiam Ja} processu [Ja 324 va] speculativo, tunc voluntas magis esset {trs. Er} domina habituum speculativorum {trs. 2341 Ja} quam intellectus, quod non videtur concedendum.

Item {iterum Ra}, etiam sequeretur *{sequitur JaRa} quod in studio speculativo ita acquireretur {requiretur Ja} virtus et habitus proprius in voluntate sicut {et add. Er} in intellectu {sicut in intellectu: om. Ra}, quia sicut ex actibus intellectus acquiritur {requiretur Ja} habitus in intellectu, ita ex actibus {?habitibus Ja} voluntatis debet {?deberet Ja} habitus acquiri in voluntate; et hoc non dicitur {videtur Er}.

Item {iterum Ra}, antequam formarem {formem JaRa} illam propositionem mentalem, lapis *{homo Ja} est animal, vel lapis *{homo Ja} non est animal, ego non {om. Er} cognoveram illas {istas JaEr} propositiones. Cum ergo {igitur JaRaEr} voluntas non possit {trs. 231 RaEr} ferri in incognitum, impossiblile est quod voluntas per actum volendi determinet me {trs.45123 Er} ad formationem illius vel {om. Er} illius {om. Er} propositionis.

[2c(iii). Arguments that Intellect Is Determined by Will in Such Acts]

Sed ad oppositum posset alicui videri quod in hoc [in hoc: deleted Ra] intellectus non habet *{habeat JaRaEr} {in hoc add. Ra} dominium et libertatem sed voluntas, quia si {trs. Er} dicat *{dicas RaEr} {dicis Ja} mihi "Forma {mihi add. Er} unam propositionem {et add. Er} ex {de Ra} istis {hiis Er} terminis, homo et animal", constat quod obediendo tibi {obediendo tibi: om. Ja} [leaves space] in potestate voluntatis mee {mei Ja} {trs. Ja} et *{est RaEr} {om. Ja} formare {om. Ja} affirmativam, vel {et Ra} formare negativam. Si enim volo formare negativam {si... negativam om. Er}, formo eam {trs. Ra} et dico {dicam Ra} quod {om. Er} "Homo non est animal", et {sed Ra} si queratur {dicas Ra} *{queras Ja} {quereres Er} quare formavi illam {istam Ja} negativam falsam et non affirmativam, que est vera {que est vera: veram Ra}, ego non possum respondere nisi quia sic volui. Et si { et si: vel sic Er} volo studio {studeo Ra} *{studere JaEr} in geometria vel *{et Ra} si volo {studeo add. Ra} in {geometria... in: om. Er} theologia et si incepi [Ra 11a] in geometria possum desistere sive {sic Er} statim post primam conclusionem sive etiam statim post maioris formationem, et {sive etiam... et: om. Er} transfero {transferre Er} me ad aliud, si volo, prout unusquisque videtur in se experiri. {et add. Er} Ideo videtur quod {om. Ra} {in add. JaRaEr} his et in quolibet eorum {alio Er} voluntas habet {habeat Ja} libertatem et dominium.

Item, philosophia, et speculatio secundum philosophiam, mirabiles habent delectationes, ut dicitur *{habetur JaRaEr} decimo huius *{Ethicorum RaEr} [1177 a26], et non solum in fine sed in qualibet conclusione et quolibet processu. Delectationes autem ille {iste Ja} sunt actus ipsius {om. Er} voluntatis. Ergo {igitur JaRaEr} per totum voluntas operatur et habet dominium.

Item, si in talibus intellectus {trs. 312 Ra} haberet dominium et non voluntas, sequeretur {sequitur Ja} quod intellectus per prius haberet libertatem {potestatem Ra} [aliter libertatem in margin] et dominium super actum suum {volendi Ra} {om. Ja} quam voluntas super suum, scilicet super actum volendi {quam... volendi om. Ra} [added in margin] *{quod est contra prius dicta /trs. Er\; dictum est enim quod anima nullum actum producit liberius /trs. Er\ quam actum volendi add. JaRaEr} aut nolendi, et quod illi non essent *{non essent: sunt JaRaEr} primi actus {om. Er} quorum sumus {? Ja} domini dominio et libertate oppositionis. Consequentia autem patet {apparet Ra}, quia oportet prius {trs. RaEr} intellectum iudicare de bonitate vel malitia {ipsius add. Ra} obiecti quam voluntas acceptet vel refutet - immo priusquam voluntas {acceptet... voluntas om. Ja} habeat in eo {trs. 231 RaEr} complacentiam {placentiam Ra} vel displicentiam. Et tamen illud iudicium, scilicet quod hoc {obiectum Er} est bonum vel {bonum vel: om. Ja} conveniens, cadit super {supra Ra} propositionem formatam. Ergo {igitur JaRaEr} si intellectus in formatione {informatione Ja} propositionis habet libertatem oppositionis, ipse *{per add. JaRaEr} prius habet eam {om. Ra} quam voluntas super actum volitionis.

[2c(iv). Solution: Acts of Intellect Are Free Only When Freely Commanded by Will]

Ad huius evidentiam notandum est quod anima {libera add. Er} ad multos actus intellectuales se habet libere primo *{immo JaPbRa} [Mz=Pa] et ad multos {actus add. Ra} spirituales {intellectuales... multos: om. Er} *{sensuales AuJaPbRaMzMuEr} et corporales et exteriores secundum quod dictum est in tertio libro {trs. 34512 JaRaEr}. Cum enim voluntas producat libere {trs. JaRaEr} actum volendi omnis actus qui ab illa volitione procedit, et sine illa volitione non procederet, dici *{dicitur JaRaEr} videtur *{om. JaRaEr} ex {om. Er} potestate {om. Er} et {a add. Er} libertate *{nostra add. JaRaEr} procedere *{libere add. JaRaEr}, ut studere, sedere, {trs. Er} facere *{om. JaRaEr}, stare {trs. RaEr}, ire ad scholas, secare ligna {lignum, ?studere questiones Ja}, etc. Verbi gratia, intellectus meus sententiat quod expedit {expediens est RaEr} {expediat Ja} michi facere domum, ex qua sententia voluntas vult quod ego [Ja 324 vb] faciam, non necessitata per illam sententiam ad volendum sed libere formans {formam Er} actum {actus Ja} volendi, sed *{licet JaEr} non posset illum {istum Ja} formare sine illa {ista Ja} sententia precedente [exat peccante deleted, precedente in margin Ra]{? Ja}. Et {om. JaEr} ex illo {isto Ja} velle sensus et appetitus sensitivus et membra mea cum securi *{cum securi: et securis JaRaEr} agunt ad faciendum illam {istam JaEr} domum, scilicet *{sensus JaRaEr} secando *{cognoscendo JaRaEr} ligna etc., et cum {tamen JaRa} appetitu sensitivo movendo membra que movent securim in *{om. JaRaEr} scindendo *{scindentem JaRaEr} ligna. Nos ergo {igitur JaRa} per hec omnia agentes, dicimur has omnes actiones libere producere -- non quia securis libere scindat; prenecessitata enim {om. Ja} est {trs. Ra} per membra; nec membra movent securim {per sensum add. Er} libere, quia prenecessitata sunt ad movendum per sensum et {ad Ra} {per sensum et: om. Ja} appetitum sensitivum; nec {sic Ja} iterum sensus ad movendum membra, nec {vel JaRaEr} appetitus sensitivus agunt libere, quia ad hoc prenecessitati {prenecessitata Ja} sunt per volitionem qua *{que JaRaEr} attribuitur voluntati secundum quod dicitur voluntas: quam volitionem voluntas {om. Ra} tam {non Ra} *{iam JaAuMuMzPbEr} {trs. Ja} producit libere quam *{quia JaRaMzAuMuPbEr} non necessitata per aliud {aliquid Ja} {aliquod Er} premium *{previum JaRaPrMzAu} [Mu=Pa] Sic ergo {igitur JaRaEr} libertatem {voluntatem Ja} et dominium super hec omnia attribuimus voluntati {volendi Ra}, et nulli {nulle Ra} {ulli Ja} potentie inferiori; quia hec omnia non sunt in potestate nostra secundum libertatem oppositionis nisi per {quia ad JaRaEr} volitionem supra *{super JaRaEr} quam primo habemus {trs. Ra} hanc libertatem, ad quam {ad quam: om. JaRa} omnia necessario consequuntur si non sit impedimentum, ita {et JaRaEr} quod sine {om. Er} illa volitione non consequerentur.

Istis ergo {igitur JaRaEr} prenotatis *{notatis JaRaEr}, patet {apparet JaRaEr} quod dupliciter {om. Ja} aliquis actus est *{dicitur RaJaEr} {dupliciter add. Ja} [dupliciter added in margin, Ra] in potestate nostra {om. Ja} libera {trs. Ja}. Uno {primo Er} modo quia ipsum producimus per nullum {per nullum: ? Ja} [pro nunc? proprio?] tamen {?cum Ja} *{actum Er} previum [actum add. Ra margin] necessitati {prenecessitati Er} ad producendum ipsum quando ipsum producimus et hoc potest vocari liberum {om. Ra}[added Ra in margin] secundum {per Er} se; sic autem *{libere add. JaEr} producimus actum volendi vel nolendi. Alio modo quod *{quia RaEr} {om. Ja} ipse necessario non existente impedimento, sequitur ad illum actum nostrum secundum se liberum, ita {et JaRaEr} quod sine eo non fieret, et talem actum {non add. Ja} {nos add. Er} possemus *{possumus JaRaEr} vocare liberum consecutive. Vel {nota Er} quidam vocant primum actum {trs. 231 JaRaEr} liberum *{libere AuJaMuMzPb} [RaEr=Pa] elicitum, quia voluntas producit {elicit Er} ipsum libere {et add. Ra} immediate, secundum autem vocant actum {om. Er} {trs. Ra} libere imperatum, quia voluntas iubet aliis potentiis nostris {trs. JaRaEr} quod illos actus exsequantur, ut quando {quod JaRaEr} voluntas iubet [om. Ra, in margin] ad *{quod JaRa} {ut Er} speculandum *{speculetur JaRaEr} intellectui {intellectum Ja} {trs. 312 JaRa} circa {om. Ja} tales *{talem JaRaEr} vel tales *{talem JaRaEr} scientias *{scientiam JaRaEr}; ex ea *{qua JaRaEr} iussione intellectus necessitatur ad speculandum, et speculatur si non sit impedimentum. Ita in virtuoso iubet voluntas appetitui sensitivo ut non acceptet delectabile ostensum sibi per sensum donec ratio viderit an sit honestum, deinde precipis *{precipit JaRaEr} intellectui quod consideret an illud delectabile sit honestum vel inhonestum; quo considerato iubet iterum appetitui sensitivo quod ipsum {illud JaRa} acceptet, vel quod {om. Ja} ipsum refutet {trs. Ra}. Postea iubet sensui et {seu Ra} appetitui sensitivo sive {seu Er} virtuti motive quod moveat membra ad exsecutionem exterioris *{exteriorum JaRa} voliti, ut {et Ja} ad intrandum balneum vel ad intrandum *{faciendum RaEr} domum {intrandum domum: ? Ja}, et sic de aliis. Et omnes ille {iste Ja} iussiones *{non add. JaRaEr} sunt *{nisi add. JaRaEr} necessitates *{necessitationes JaRa} illarum {istarum Ja} potentiarum ad operandum et {vel Ja} ad sic operandum {et... operandum: om. Er}, ad que anima eas {trs. Ja} necessitat per volitionem et actus suos alios {actus Ra} precedentes, si non sit impedimentum.

Secundum hoc {Secundum hoc: sic Ra} ergo {igitur JaRaEr} {trs. Ja} ponatur nona conclusio,

quod anima libere producit multos actus {trs. Ra} intellectuales, quos tamen ipsa producit [Ra 12a] ea ratione qua dicitur intellectus,

quia non solum dicimur producere libere {trs. 312 RaJaEr} actus *{libere elicitos sive add. JaRa} {elicitos add. Er} secundum se liberos -- immo etiam actus libere imperatos seu consecutive liberos {immo... liberos om. Ja}, ut dictum est, sed actus quos intellectus producit ea ratione qua dicitur intellectus sunt sepe actus liberi *{libere RaJaEr} a voluntate imperati {liberati Ja}. Verbi gratia, [Ja 325 ra] studium et {ut Ja} speculatio geometrica attribuuntur {sunt attributa JaRaEr} intellectui secundum quod intellectus, et tamen illos {actus add. Er} exercemus aliquando {trs. Er} per electionem et {per electionem et: secundum Er} volitionem, ut si in {om. Er} nobis querimus anne {aut Ra} {an JaEr} ibimus ad prandium vel ante studebimus modicum et speculabimur {speculemur Ra} *{modicum add. Ja} in geometria; {et add. Er} iudicato quod sit studendum, voluntas acceptat {acceptabie Er} et volumus studere; ad quam volitionem cum non sumus *{simus JaRa} impediti, necessario sequitur {trs. JaRaEr} quod studebimus et speculabimur {?speculemur Ja} {in geometria: add. Er}.

Decima conclusio ponitur

quod anima producens libere illos {om. Er} actus {suos add. Er} intellectuales imperatos non producit eos libere secundum quod dicitur intellectus solum, sed etiam secundum quod dicitur voluntas, ita quod libertas in producendo eos {om. Ra} attribuitur anime non solum ea ratione qua dicitur intellectus, sed etiam ea ratione qua {om. Ja} dicitur voluntas.

Quia anima producens illam {istam Ja} speculationem ea ratione qua dicitur intellectus est {in hoc add. Ra} prenecessitata per volitionem {intellectum Ja} que non debetur {? Ra} anime secundum quod dicitur intellectus. Prout autem prenecessitata est non dicitur libere {om. Ja} agere. Non ergo {igitur JaEr} dicetur {om. Ja} *{dicitur Er} libere agere {non... agere: om. Ra} ea ratione qua producit illam {istam Ja} speculationem, sed ea ratione qua imperat illam {istam Ja} productionem. Imperat autem eam per volitionem que attribuitur anime ea ratione qua dicitur voluntas. Ergo {igitur Ra} libertas in producendo {anime add. Ja} illam {istam Ja} speculationem anime attribuitur *{anime attribuitur: attribuendum */attribuenda Er\ est anime RaEr} ut [anime ut ? in Ra margin] dicitur voluntas {anime... voluntas: ista ratione ut dicitur voluntas Ja}

Undecima conclusio {est seu add. Ra} ponitur

quod omnino {aliquando add. Er} similem actum speculationis producimus aliquando {om. Er} libere aliquando non libere.

Dico libere {Dico libere: om. Ra} ut in casu predicto, quia per liberum imperium voluntatis. *{sed add. JaRaEr} Dico non libere quia sine tali imperio seu {sive Er} actu voluntatis {trs. 3421 Ra}, posito *{ponendo JaRaEr} casu *{casum JaRaEr} quod Sortes expergefactus a sompno surgat *{surgit RaEr} {om. Ja} et occurat *{occurit JaRaEr} aspectui *{conspectui JaRaEr} suo liber geometrie, et propter consuetudinem {om. Er} legit in eo et studet et speculatur, possibile est quod in isto {illo Er} processu {casu Ra} nullus est actus libere {om. Er} secundum se {trs. 231 JaRa} elicitus {scilicet add. JaRaEr} quin potentia *{immediate producens eum add. JaRaEr} sit predeterminata et prenecessitata ad producendum eum {om. Ra}, supposito quod non interveniat impedimentum. Nam ille {iste Ja} non libere expergiscitur, sed necessitate naturali, aut forte {om. Ja} violente *{violenta JaRaEr}, et {om. Ra} cum surgat {cum surgat: consurgit JaRa} et vadit non oportet quod ille *{om. JaRaEr} libere hoc {trs. Ja} faciat, quia sic {om. Ra} surgeret {surget Ra} {consurgeret Ja} aut iret {? Ra} canis quem nichil [between lines in Er] dicimus facere libere, vel puer nondum habens usum rationis; nec ipse {om. Er} ex libertate {?necessitate Er} arbitrii {ipse add. Er} inveniret liberos *{librum JaRaEr} ibi positos *{positum JaRaEr}, sed [Ra 12b] quia ibi positi {positus JaRa} erant {erat Ja} preter eius {huius Ja} intentionem, et {om. Ja} si consequenter {? Ja} videat *{et add. JaRa} legat et studeat in eo, non est necesse ad hoc facere quod ipse preconsideret si est legendum vel preiudicet si est *{si est: om. JaRaEr} legendum, tunc *{esse JaRaEr} nec per consequens quod voluntate preacceptet tunc *{esse JaRaEr} legendum. Satis enim sine {om. Ra} hoc determinatus est {om. Ra} {satis... est: om. Er} ad legendum ex obiecti presentia et {ex add. Ja} assuetudine {assuetudinem Ra} legendi istud {et studendi Ra} *{om. Ja}. Sed tu queres utrum ergo *{om. JaRaEr} illa lectio vel speculatio est voluntaria. Et *{om. JaRaEr} ego respondeo primo quod non dicitur proprie {trs. Er} involuntaria {voluntaria RaMuAu}, {et... involuntaria: om. Pb} quia {que Ra} non est contra voluntatem, nec est propriissime voluntaria, quia nichil operatur tunc {trs. Ra} ad hoc imperium voluntatis, scilicet actus volitionis {scilicet actus volitionis add. Ja}. Sed dicitur communiter *{conjecture: consequenter} {consequenter or communiter JaPrMu} [AuErPbRa=Pa; cf. fol. cxlv] [Mz has cor] {trs. Ja} voluntaria {om. Ja} vel quia assuetudo studendi vel {et Ra} speculandi ad hoc operatur et *{operatur et: om. Ja} determinat, que quidem assuetudo fuit acquisita per actus voluntarios, aut {vel JaRaEr} quia si intellectus potuisset *{posuisset JaRaEr} querere *{questionem JaRaEr} an esset ibi {ita Er} studendum vel *{et JaRaEr} speculandum, tunc {trs. 312 Ra} sententiasset quod sic {om. Ra}, et tunc voluntas hoc acceptasset *{imperasset JaRaEr} {trs. JaRa}.

Similter etiam conclusio patet, quia {om. Ra} intemperatus aliquando presente obiecto {om. Ra} {trs. Er} statim per sensum et passionem et habitum consuetudinalem intemperate *{intemperantie JaRaEr} sine [om. Ra, in margin] previa intellectuali consideratione determinatus currit ad actum [Ja 325 rb] sicut *{una add. JaRa} bestia et agit intemperate {et agit intemperate add. Ra} *{et aliquando ex electione et consideratione intellectuali querit obiectum et inveniens et */etiam JaEr\ agit intemperate add. JaEr} [Ra in margin]. Non obstante tamen {om. Ja} hoc, ille {hoc ille: hee due Er} operationes que secundum passionem *{passiones JaRa} et {secundum add. Er} sensum fiunt {? Ja} non cooperante volitione proprie dicta sunt nobis culpabiles et *{trs.231 Er} imputabiles [Pa 215a] tanquam quodammodo voluntarie, eodemmodo quo determinavimus in tertio libro.

Item, si sine actu volitionis dicamus nihil fieri libere {trs. Er} secundum predictam {dictam Er} libertatem oppositionis, sequitur quod tu non {om. Er} formasti libere primam propositionem quam tu formasti, quia non concurrebat ad hoc volitio, sicut dicebamus prius; et tamen talem tu potes *{modo /omnino Er\ voluntarie et libere add. JaRaEr} formare; ergo {igitur JaRaEr} etc.

Nunc {tunc Ra} duodecimam conclusionem {trs. JaRaEr} pono talem:

quia {quod JaEr} intellectus humanus nullum actum intelligendi producit {habeat Ra} libere tamquam actum secundum se libere elicitum, licet bene tamquam *{actum liberum add. JaRa} {actum add. Er} imperatum.

Hanc conclusionem nescirem evidenter probare *{demonstrare JaRaEr}, sed opinor eam ex {om. Ra} debili persuasione: quia *{om. Er} nec contra eam habeo rationem difficilem. Persuadetur autem hoc *{conclusio JaRaEr} sic. Nullam talem ponimus {trs. JaRaEr} libertatem in inanimatis {animatis JaRa} in plantis et in brutis, sed solum in naturis intellectualibus; et {sed Ja} tamen videmus {om. Ra} {trs. Ja} carnem *{canem RaEr} {om. Ja} posse in effectus {effectum Ja} contrarios {contrarium Ja}, ut {om. Ja} modo *{sedere modo add. JaRaEr} ambulare *{et ambulare add. RaEr} modo ad dextram, modo ad sinistram {modo ad dexteram... sinistram om. Ja}, modo antecedere, modo retrocedere {reverti JaRaEr}, ac si tales {talis Ra} actus libere produceret {producere Ra}. Dicimus tamen eum nullum talium {om. Ra} {talem Ja} libere operari {talem add. Ra}, sed in his omnibus et singulis esse prenecessitatum {necessitatum Ja} ex concurrentibus circumstantiis, scilicet vel ex obiectis *{extra add. RaEr} {?externe Ja} [Ra 13a] apparentibus {?asserentibus Ja} vel ex speciebus in fantasia reservatis aliter et aliter se sensui communi reputantibus *{representantibus RaEr} {representantur Ja} et *{ex add. JaRaEr} commotionibus {commotione Ja} sanguinis et spirituum, per potentiam vegetativam {trs. JaRaEr}, autem *{et Ja} {at Er} etiam ex virtutibus celestibus [celestibus added in margin Ra] et aliis nobis ignotis *{ad add. JaRaEr} huiusmodi actuum diversorum alternationes {huius add. Ja} operantibus et determinantibus. Et quia tales causas determinantes *{canem add. JaRaEr} ad illas {istas JaEr} diversas operationes et {vel Er} oppositas assignare nescimus, putamus prima facie quod sic {om. Ra} agat {agit Ra} libere, scilicet *{om. JaEr} quia {quasi Er} sibi *{sic JaRaEr} placet {placeat Er} {et add. Ra} *{ei add. JaEr}, sicut dicimus *{diceremus JaRaEr} {haec add. Ja} de nobis. Hec omnia primo supponimus *{supponamus JaRaEr}. Secundo etiam suppono quod ex dictis *{predictis JaRa} aliqui sumpserunt *{sibi add. JaRaEr} opinionem quod ita in nobis omnia {om. Ra} [in margin] {om. Ja} provenirent {preveniret Ra} {perveniret Ja} ex predeterminationibus {determinationibus JaEr} sicut et in brutis, quia sicut {om. Ra} de cane dicimus *{diximus RaEr}, sic et {om. Ja} de nobis dicere possumus *{possemus JaRa}. Et ad huiusmodi {huius Ra} opinionis reprobationem {improbationem Er} parvas rationes habemus, nisi ex fide nostra {om. Er} catholica, et quia si *{sic JaRaEr} essemus in omnibus actibus nostris {trs. JaRaEr} necessario predeterminati {trs. Er} *{propter quod add. JaRaEr} illi non essent nobis imputabiles ad meritum vel demeritum, quod non solum fidei nostre, sed etiam scientiis et principiis moralibus repugnat *{oppugnare videtur JaRaEr}. Ideo illam {illa Ra} {ista Ja} libertatem {libertate Ra} nobis non {om. Er} attribuimus plusquam brutis, nisi ad salvandum quod {et Ja} bene vel male, meritorie vel demeritorie, et *{nobis add. JaRaEr} imputabiliter agamus.

Cum ergo {om. Ra} {igitur JaEr} non cuilibet potentie anime {om. Er} nostre libertatem hanc attribuamus, immo nec voluntati secundum omnes actus eius, videtur quod solum illi potentie et solum secundum illos actus attribuenda est hec libertas *{quod add. JaRaEr} sufficiat ad salvandum predicta. Sed {ad salvandum predicta add. Er} sufficit si {quod Er} anime nostre solum secundum acceptationes et refutationes attribuamus hanc {illam Ja} {nostram Er} libertatem. Ergo {igitur Ja} solum secundum predictos actus debemus illi {ei JaEr} attribuere {hanc... attribuere: om. Ra} illam {istam Ja} libertatem oppositionis {opinionis Ja}, et non intellectui nec {neque JaRa} [Ja 325 va] etiam {om. Er} voluntati secundum alios {nullos Er} actus.

Item, alii *{aliqui JaRaEr} arguunt quod intellectui potius quam voluntati {quam voluntati: om. JaRaEr} debemus hanc libertatem oppositionis {om. Er} attribuere {quam voluntati add. JaRaEr} propter hoc, quod intellectus est anime nostra {mee RaEr} potentia nobilissima. Et ego per illud medium {non add. Ra} possem *{possum JaRaEr} arguere oppositum, quia non attribuimus voluntati hanc libertatem oppositionis secundum eius actum nobilissimum, ergo {igitur JaRaEr} nec propter nobilitatem potentie oportet quod eam {ea Ra} attribuamus nobilissime potentie. {trs. Er} Antecedens patet, quia nobilissimus esset {est Ra} {? Ja} actus voluntatis {trs. JaRaEr} secundum quod *{quam JaRa} [actus... quod in Ra margin] vellet vel *{et JaRaEr} amaret deum sibi ostensum perfecte et firmiter sub ratione summe bonitatis {voluntatis Ra} quacunque malicia carentis vel defectu, et tamen ad talem actum esset necessitata {?necessitato Ja} et non libere produceret cum {eum RaEr} libertate [Pa 215 rb] oppositionis, sicut dictum fuit {om. Ja} in octava questione septimi libri.

Item, deo primo attribuitur {trs. JaRaEr} libertas oppositionis, non tamen secundum intellectum ea ratione qua dicitur {om. Ra} intellectus, quia necessario intelligit omnia [Ra 14a] presentia, preterita et futura, et quocunquemodo *{quomodocunque JaRa} {quomodo Er} se habent [or habet] {habeat Ra} {habet vel Ja} habebunt et {vel JaRa} habuerunt. Sed attribuitur {sic add. RaEr} secundum voluntatem in comparatione {in comparatione: om. Ra} ad alia in creando [in creando: Ra margin] ea {om. Ra} vel in *{om. JaEr} conservando {vel in conservando add. Ra} aut in volendo ea [aut in volendo ea: in margin Ra] creare vel non creare, conservare, vel non conservare [conservare, vel non conservare: in margin Ra]. Ergo {igitur JaRaEr} verisimile est *{quod ita /sic Er\ add. JaRaEr} dicendum *{sit add. JaRa} {est add. Er} ita {sicut Ra} *{om. JaEr} de nobis nisi quod in eo *{in eo: deo JaRaEr} est necessitas per suam essentiam semper intelligere; nobis autem non, sed ex precedentibus necessitamur {prenecessitamur Ra} ad intelligendum quando {cum RaEr} intelligimus.

Tunc ergo *{om. JaRaEr} possunt solvi rationes que contra istam conclusionem fuerunt {sunt Ja} *{prius add. JaRaEr} adducte. Ad primam ergo respondeo *{ergo respondeo: ego JaRa} {ergo respondeo: om. Er} concedendo *{concedo JaRaEr} quod cum ex voluntate ego {om. JaRaEr} studeo {om. Ra} {studio Ja} in geometria, non oportet quod in cuiuslibet propositionis formatione et ordinatione huius post illam {aliam Ja} {istam Er}, vel in qua figura, etiam concurrat {? Ja} actus novus {trs. RaEr} volitionis, nec inde *{tamen JaRaEr} intellectus format et ordinat eas libere ea ratione qua {dicitur add. Er} intellectus sed predeterminatus aut ex habitu et {aut ex Er} consuetudine, aut ex habitudine illarum {istarum JaEr} propositionum adinvicem, vel quia sic contingit *{occurrit JaRaEr} ex fantasia aut {vel JaEr} sompniis {sompnus Ra} {somp?? Ja} aut alia {ex alia Ra} {ex aliqua alia Er} {aliis Ja} huiusmodi circumstantia {circumstantiis Ja}, sicut {sic Ra} cytharista non deliberat de quocunque *{quolibet RaEr} {quacunque Ja} actu {om. Ja} *{percussionis add. RaEr} {percussionem Ja} chorde {cordis Ja} nec canis de quocunque *{quolibet RaEr} passu quandocunque *{quando JaRaEr} ambulabit {ambulat Ra} {ambulant Ja}, etc. *{om. JaRa}; sepe tamen possunt intervenire {trs.3241 Er} multe {multi Ra} electiones. Et ex his {autem add. Ra} nunc *{et add. JaRaEr} prius dictis {patet add. Ra} faciliter potest {om. Ra} qui vult solvere alias rationes.

Cum autem dictum {dicendum Ja} {breviter add. Pr} sit {trs. JaRaErPr} de agere libere, ego expedio me breviter {trs. 312 JaRaEr} de libere pati {trs. JaRaEr}, ponendo decimamtertiam conclusionem {trs. Er}

quod quecunque *{quemcunque AuMuMzPbJaRaEr} actum voluntas producit primo {trs. AuMuPbRaEr} {om. Ja} libere, illum {istum Ja} etiam {sibi Ra} recipit libere, quia illum {istum Ja} accipit {agit Er} in se {trs. 2341 Ra} et illum {istum Ja} {om. Er} {etiam add. Er} recipit a se, et sic quo {om. Ra} ad illum {istum JaEr} actum est idem agere et pati, producere et recipere.

Tamen {?cum JaRa} potius attribuitur voluntati libertas in hoc {homine Ra} {trs.231 Er} ea ratione qua agens quam ea ratione qua patiens, quia libertas dicit dominium, et agens dicitur dominari super passum, ea ratione qua agens {qua agens: om. Ra} ubi differunt. Ideo etiam ubi non differunt debet {potius Ra} potentie libertas {libertatis Ja} magis {trs. Er} attribui ratione {om. Ja} quam *{qua JaRaEr} agens quam ratione qua patiens {passum JaRa}. Actus autem libere imperatos {imperati JaRaEr} non oportet omnes {om. Ra} recipi in agente, sed forte recipiuntur {recipiunt Ja} extra in lapidibus et {in add. Ra} lignis, et non {om. Er} oportet passivis attribuere libertatem {libertate Ra}.

[2d. Freedom of Final Ordering]

Post hoc *{hec JaRa} dicendum est de libertate finalis ordinationis tam quantum {quo Er} ad intellectum quam quantum {quo Er} ad voluntatem. Et pono decimamquartam conclusionem

quod tam intellectus quam voluntas sunt liberi {libere Ra}, et libere producunt actus suos intelligendi {om. Er} et {om. Er} volendi {et nolendi add. Er},

quia actuales species *{speculationes JaRaEr} et habitus speculativi {speculandi Er} inde {om. Er} generati sunt {fuerint Er} principali intentione propter ipsum {om. Ra} intellectum perficiendum [Ra 14a] et non principaliori [Ja 325 vb] intentione propter aliud quam *{nisi JaRaEr} propter deum. Actus etiam {?autem Ra} prudentie et actus virtutum moralium et ipse virtutes morales principali intentione et *{om. JaRaEr} secundum principalem *{naturalem JaRaEr} finem *{finium JaRaEr} ordinati *{ordinationem RaEr} {om. Ja} sunt vel {est add. Er} propter habitus speculativos (de qua habitudine dictum est in ultima questione sexti *{libri add. JaRaEr}), qui iterum {?item JaRa} habitus speculativi {speculandi Ja} ordinantur in animam, ut dictum *{est add. JaRaEr}, vel *{etiam add. JaRaEr} *{statim add. JaEr} propter voluntatem {? Ja} perficiendam, vel *{om. JaRaEr} etiam *{et JaRaEr} propter intellectum practicum perficiendum. Sic etiam *{enim JaRaEr} dictum est in secundo huius quod virtutes morales, et scientiam {scientias Er} de {om. Er} his *{eis JaRa} {om. Er} querimus ut boni fiamus.

Decimaquinta conclusio est {hoc add. Ra}

quod intellectus et voluntas non omnes actus suos intelligendi et volendi producunt libere ac *{hac JaRaEr} libertate -

immo multos serviliter {?servi Ra} et miscere *{misere JaRaEr} secundum *{scilicet JaRaEr} omnes actus {trs. Ja} suos *{om. JaRaEr} viciosos, quia isti {actus Ja} non perficiunt intellectum nec {aut RaEr} {et Ja} voluntatem, sed inficiunt. Ideo manifestum [Pa 215 va] est {om. Ra} quod illi non ordinantur finaliter {trs.312 Er} ad intellectum et voluntatem {et voluntatem: om. Ja} secundum naturalem finium ordinationem. Absurdum enim esset dicere quod illud quod mihi est {esset PbRa} disconveniens {trs.231 Ra} {conveniens Ja} *{turpe add. AuPbMuJaRaEr} [Mz=Pa] et nocivum sit gratia mei, et in me naturaliter *{finaliter JaRaEr} ordinatum naturali ordine *{ordinatione JaEr} finium; immo {ideo RaEr} {igitur Ja} manifestum est {om. JaRa} quod sic {?sit RaJa} intellectus et voluntas non {sit add. Ja} suiipsius gratia agunt principali intentione, sed gratia naturalium *{om. JaRaEr} delectionum sensualium {?sensitivum Ra} *{naturalibus add. JaRaEr} suis {?sue Ra} perfectionibus contrariarum.

Et {om. JaRa} ideo secundum {om. Ja} istam intentionem valde bene procedunt [in margin Ra] ille {om. Ja} auctoritates omnes *{om. JaRaEr} philosophorum prius allegate. Unde {om. Er} *{verbi gratia JaRa} Seneca {om. Ja} dicit {om. Ja} "philosophie servire *{trs. JaRaEr} vera *{om. JaRaEr} libertas est" {om. Ra}. Hoc sic intelligo {intendo Ra} non quod intellectus sit ad *{ipsam add. JaRaEr} philosophiam servus, sed tunc quod *{trs. JaRaEr} homo est vere liber quando ad *{om. JaRaEr} philosophiam *{om. JaRaEr} *{omnes alii /ille Er\ add. JaRaEr} vires et operationes anime et corporis ordinantur finaliter {ordinaliter Ja} *{ad hoc add. RaEr}, adeo *{om. JaRa} quod intellectus expedite valeat speculari et quod sic serviunt intellectui speculativo *{speculativi JaRaEr}, et hoc est verum, quia sic intellectus est vere {vero Ra} {verus est Er} dominus et liber *{et homo /hoc Ja\ maxime intellectus est /trs. JaEr\ add. JaRaEr} sicut alias dictum est. Dicit etiam {enim Ra} Seneca quod sapientia sola libertas {libertatis Ja} est *{id est add. JaRa} per eam et eius [Ra in margin] opus {trs. JaRaEr} maxime homo {trs. Ra} est {trs. 213 Ja} liber, scilicet plus quam per {om. Ja} *{aliquam add. JaEr} aliam virtutem {trs. Ja} ipsius vel per {om. JaEr} alium actum. Secundum hanc etiam {om. Ra} sententiam manifestum est {om. Ra} illud quod {etiam add. Ra} dicit Tullius, sapientes omnes {trs. JaRaEr} liberos esse et omnes stultos servos esse *{om. JaRaEr}, et quod Aristoteles dicit {om. JaRa}, virtutes *{virtus JaRaEr} et malicie *{malicia RaEr} determinant servum et liberum. Et quod Seneca de pravis; alius enim libidini servit, alius ambitioni, etc. {om. Ja}, et hoc etiam {om. Ja} dictum est in alia questione.

[2e. Answer to the Main Question: It Depends on Which of Our Acts Is Best]

Ultimo, dictis *{predictis RaEr} suppositis, dicendum est directe de quesito proprio *{primo JaRaEr} de libertate oppositionis, et pono decimamsextam conclusionem {trs. JaRaEr}

quod {om. Er} anima liberius producit actum volendi quam actum intelligendi,

quia actum volendi primo et immediate {producimus add. Er} *{libere add. RaEr} tanquam secundum se libere elicitum; actum autem intelligendi non {om. Er} producimus libere nisi consecutive tanquam liber imperatum, et ideo actum intelligendi libere {trs. 312 JaRa} producimus {nisi... producimus om. Er} propter libere producere {productione Ja} actum volendi per quem illum {illam Ra} {istum Ja} imperamus, et propter *{quod add. JaRa} unumquodque tale, et illud magis {et illud magis om. Er} [Post. Anal. 72 a28: propter quod unumquodque est illud magis est].

Deinde de libertate finalis ordinationis ponitur {ponam Ja} decimaseptima {decimamseptimam Ja} conclusio {conclusionem Ja}

quod quantum ad aliquos actus volendi et intelligendi {volendi Ja}, voluntas liberius producit actum volendi quam intellectus actum intelligendi, et quantum ad aliquos est *{om. JaRaEr} econverso; *{et add. JaRaEr} similiter {om. Ja} etiam {om. Ja} quantum ad actus intelligendi inter se, intellectus unum producit liberius {trs. RaEr} quam alterum, et sic de voluntate quantum ad actus volendi.

Hoc statim patet, quia illos {istos actus Ja} liberius {trs. Ra} producimus quorum gratia alios producimus finaliter [Ra in margin]{trs. JaRa} {trs.312 Er} secundum rectam et naturalem finium ordinationem. Sed omnes actus nostros inferiores tam volendi quam intelligendi debemus finaliter ordinare ad contemplandum et amandum deum [Ra in margin], qui quidem amor et contemplatio sunt actus {om. Ra} intelligendi vel {et Er} volendi, vel formaliter vel connexive.

Item {iterum Ra}, si volo speculari, volitio illa finaliter ordinatur {trs. JaRaEr} ad speculationem; unde prudentia et virtutes [Ja 326 ra] morales sibi connexe que sunt habitus intellectus speculativi *{om. Ja} *{*/et add. Ja\ voluntas /voluntatis Ja\ sunt gratia sapientie que /qui Ja\ est habitus intellectus speculativi add. JaRa}. {que...speculativi: sunt gratia huius et intellectus speculativi Er} Hoc fuit ex {de Ja} intentione Aristotelis, declaratum in ultima questione sexti *{libri add. JaRaEr}. Ergo {igitur JaRaEr} actus volendi bene {om. Er} ordinantur finaliter ad actus intelligendi; et e contra consilium, quod est actus intellectus, finaliter ordinatur {trs. RaEr} ad electionem, que est {actus add. Er} voluntatis. Et {om. Ja} intellectus sententiat hoc esse melius et eligibilius, non ut in sententia illa {ista Ja} sit *{om. JaRaEr} status *{sistamus JaRaEr}, sed ut illud acceptemus et volitione imperemus exsecutionem *{prosecutionem JaRaEr}. Ergo {igitur illa JaRaEr} sententia est finaliter gratia volitionis, {nobiliorum Er} licet non tanquam gratia finis ultimati.

Sed questio restat difficilior, quam actum anima producit liberrime {liberiorem Ja} {trs. RaEr} hac libertate finalis ordinationis {ordinis Ra}: an scilicet actum voluntatis aut actum intellectus? Et certum esse debet {trs. Ra} quod inter omnes actus quos anima nostra producit, ipsa liberius *{liberrime JaRaEr} hac libertate producit illum {istum Ja} qui est aliorum optimus et perfectissimus; illum enim maxime producit suiipsius gratia quia illo maxime perficitur, et ille etiam {? Ra} maxime est finis aliorum, sive sit {est Ja} actus voluntatis sive sit *{om. JaEr} actus intellectus, quia semper naturali ordine "deterius", id est {id est: et Ra} minus bonum, "est gratia melioris", ut dicitur septimo {?primo Ja} Politice *{Politicorum JaRa} [1333 a22]; quod est quia naturali ordine semper ordinata in finem sunt bona propter finem esse bonum, et propter *{quod add. Ja} unumquoque *{unumquodque JaRa} tale et illud magis.

Et tunc {om. Ja} iterum restat questio quis sit dignior et {aut Ra} melior, an optimus [Ra 15a] actus intellectus {voluntatis Er} aut {vel Ra} optimus actus voluntatis {intellectus Er}? {aut optimus actus voluntatis: om. Ja} Et ista {illa Er} post tractabitur. Sed ut tandem possit {posset Ra} directe {trs. Ja} apparere veritas de quesito principali, ego pono *{ponam Ja} duas ultimas {? JaRa} conclusiones {trs. Ja}. Una *{est add. JaRaEr} scilicet *{decimaoctava add. JaRaEr}

quod libertas oppositionis ordinatur finaliter ad libertatem finalis ordinationis.

Ista conclusio sic deducitur. Certum est quod {sepe nobis add. Er} aliquod {aliquid Ra} {om. Ja} sepe {om. Er} apparet nobis [Ra in margin] {om. Er} {aliquid add. Ja} bonum {trs. Ra} quod non est bonum [quod non est bonum: Ra in margin], et malum quod non est malum; et sepe etiam aliquid [Ra in margin] apparet nobis bonum {trs. 3214 Ja} quod est simpliciter bonum, et malum quod {est add. JaRa} simpliciter malum. {quod non est bonum... malum: quod est simpliciter malum, et bonum apparet nobis malum Er} Et ideo non *{nec JaRaEr} esset {est Er} nobis {om. Ra} bonum acceptare omne quod apparet nobis bonum, nec *{etiam add. RaEr} omne tale non acceptare. {quod apparet nobis bonum nec etiam omne tale non acceptare add. Er} Libertas igitur oppositionis, ut dictum fuit in tertia questione tertii *{libri add. JaRaEr}, non ideo *{adhuc JaRa [ad hoc]Er} est nobis {trs. Ra} data {trs. 312 Ja} quod non acceptemus apparens bonum, nec ad hoc etiam {trs. 312 Ra} quod deacceptemus *{acceptemus JaRaMzPbMuAu} apparens malum *{om. AuMzMuJaRa} [Pb=Pa] quod *{quia AuMzMuRa} apparet {quod apparet: om. Pb}, {apparens bonum... apparet: om. Er} quia {quod Er} sic ad nostrum malum {trs. JaRaEr} esset nobis data quia {scilicet Er} ad non acceptandum aliquando acceptanda {acceptando Ja}, vel ad acceptandum {ad acceptandum: om. Ja} aliquando [Ja adds a space] {acceptanda ad add. Ja} non {om. Ra} acceptanda. Sed sic ad bonum nostrum nobis data est ut {et Ra} de eo quod non est firmiter et clare iudicatum esse simpliciter bonum vel simpliciter malum, differamus acceptationem vel refutationem {refutamus Ja} {refutemus Mz} [AuPbRa=Pa] donec ad nostram possibilitatem inquisiverimus an illud apparens bonum vel malum sit {trs.321 Er} simpliciter bonum vel {aut JaEr} simpliciter {om. Er} malum {trs. Ra}, ut {et Ra} finaliter acceptemus simpliciter bonum et non simpliciter *{om. JaRa} malum et {non... et: om. Er} refutemus simpliciter malum et non bonum. Modo ultra cum intellectus inquirit et iudicat de simpliciter bono quod sit {om. Ra} simpliciter bonum et voluntas illud acceptat, tunc tam intellectus quam voluntas hoc {hec Ra} {sic Er} agunt propter se et *{sui add. JaRaEr} ipsorum {ipsius Ja} gratia. Hoc *{hec RaEr} enim ut sic ordinatur *{ordinantur RaEr} ad *{in JaRaEr} perfectionem intellectus et voluntatis, ut dicebatur prius {trs. JaRaEr}. Ergo {igitur JaRaEr} intellectus et voluntas sic agunt libere libertate *{finalis ordinationis [Ra in margin]. Igitur sic manifestum est quod libertas add. JaRaEr} oppositionis que *{om. JaRaEr} data est nobis finaliter ut tam secundum intellectum quam secundum voluntatem agamus libere {om. Ja} libertate finalis ordinationis, scilicet laudabiliter et bene ad nostram salutem et perfectionem. Et hoc {hec Ra} volebamus probare.

Item {iterum Ja}, ad acceptationem finalis boni {et add. Er} perfecte et firmiter ostensi sub ratione pure bonitatis {et add. Ja?Ra} non se habet voluntas libere {trs. Ja} libertate oppositionis, sicut dictum fuit in sexta *{octava JaRaEr} questione septimi *{libri add. JaRaEr}, sed se habet ad eam {eamdem Er} libere {om. Ra} libertate finalis ordinationis, ut predictum {dictum Er} est {om. Ra}. Et tamen ad claram {talem Ra} ostensionem [Ja 326 rb] illius finalis boni {trs. JaRaEr} et ad ipsius sic *{ostensi add. JaRaEr} acceptationem vel {seu Ja} volitionem ordinantur finaliter omnes aliorum acceptationes et ostensiones, {trs.321 Er} et consilia et electiones circa que habemus libertatem oppositionis. Ergo {igitur RaErPr} manifestum est quod omnes actus nostri liberi libertate oppositionis et ipsa libertas {Ergo... ipsa: om. Ja} oppositionis {trs. Ra} sunt gratia actus liberi libertate finalis ordinationis, *{et propter ipsam libertatem finalis ordinationis add. JaRaMuMzPbAuErPr} scilicet ut *{sic add. RaAuEr} [MuPbMzJaPr=Pa] sumus *{simus RaPrAuMzEr} liberi.

Item {iterum Ra}, secundum summum bonum humanum quod est hominis *{humana JaRaEr} felicitas est summa hominis {trs. Ja} libertas finalis ordinationis et ad illam finaliter ordinantur {trs. JaEr} omnia alia {om. RaEr} bona humana, ut dictum est in primo libro, et {om. Ra} libertas oppositionis non est illa felicitas, quia illa libertas oppositionis {trs. Ja} {et add. Ja} {non... oppositionis: om. Er} est nobis innata, et non ipsa felicitas. Ergo {igitur JaRaEr} ad libertatem {felicitatem Er} finalis ordinationis ordinatur finaliter libertas oppositionis. [Pa 208 ra]

Ultima conclusio ponitur

quod si optimus actus intelligendi quem producit intellectus noster sit nobilior et melior quam optimus actus volendi quem voluntas nostra {trs. JaRaEr} producit, {trs.312 Er} tunc simpliciter loquendo intellectus noster liberius producit actum {actus Ja} { simpliciter... producit: om. Er} intelligendi quam voluntas nostra {ad add. Ja} {voluntas nostraom. Er} actum volendi {intelligendi Ra}, et econtra.

Ista conclusio patet ex precedenti {precedente JaRaEr}, quia in comparando {com+space Ja} libertates que sit maior et nobilior *{potentior JaRaEr} libertas, non oportet attendere ad aliquam libertatem oppositionis tanquam ad maiorem, sed semper ad libertatem finalis ordinationis, cum dictum sit quod omnis libertas oppositionis est propter libertatem finalis ordinationis et propter *{quod add. JaEr} unumquodque tale, et illud magis. {tale... magis: etc Er} Ergo {igitur JaRaEr} {et add. Er} hec libertas est magis libertas quam libertas oppositionis {om. Ra} et anima nostra dicitur magis libera ex *{om. Ra} ea {om. Er} ratione qua dicitur libera hac libertate quam libertate *{ea ratione JaRa} qua dicitur libera {libera hac... libera: om. Er} libertate oppositionis. Sed constat quod anima in producendo actus suos liberos diceretur {dicitur Er} magis *{maxime JaRaEr} libera libertate finalis ordinationis in {om. Ja} producendo optimum actum, sive sit actus intelligendi, sive sit *{om. RaEr} actus {om. Ra} volendi. Ergo {igitur Er} *{om. JaRa}, etc. *{om. JaRa}

Manifestum est autem {trs. Er} quod hec ultima conclusio est conditionalis et reducenda est ad cathegoricam conclusionem {aliam Er} determinativam {om. Er} finaliter {trs. Ra} questionis {om. Er} per determinationem illius {istius JaRa} questionis: utrum actus optimus {trs. JaRaEr} quem producit anima nostra sit actus intelligendi vel actus volendi, de qua postea dicetur.

[3. Reply to the Preliminary Arguments of Question 1]

Rationes autem que in precedenti {precedente Ra} questione {trs. JaPr} fuerunt adducte de libertate tam pro parte intellectus quam *{pro parte add. JaErPr} voluntatis possunt solvi per precedentes {determinatas RaEr} {per precedentes: ? Ja} distinctiones de libertate et conclusiones, vel {om. Ra} solventur ex aliis questionibus {conclusionibus MuRa} [ErPr=Pa] sequentibus.

John Buridan, On Aristotle's Ethics, book 10, q. 3

Question 3. Does the Soul Produce the Act of Willing More Freely \BIqua Intellect than \BIqua Will?

{Sequitur alia questio que est secunda in ordine: Utrum scilicet istum actum anima add. Ja} {Sequitur consequenter quia philosophus hic dicit primo quod Ra} QUAMVIS autem *{nunc AuMuJaPbErPr} {? Ra} in tertio libro plane dictum sit quod voluntas libere se habet ad actum volendi, et libere producit eum {om. Ra} etiam ea ratione qua dicitur voluntas, et quod liberius producit actum illum {istum Pr} {om. Er} {trs. RaPr} {om. Ja} volendi quam intellectus *{aliquem add. JaRaMuAuPbMzErPr} actum intelligendi (loquendo de libertate oppositionis), tamen non {om. Ra} est *{adhuc add. JaRaPr} ex hoc determinatum an intellectus *{etiam add. JaRaMuAuPbErPr} ea ratione qua dicitur intellectus libere producat {illum add. RaEr} *{istum add. JaPr} actum volendi etiam libertate oppositionis, nec *{et sic MuRaPbJaErPr} [AuMz=Pa] etiam an intellectus [om. Ra, in margin, after liberius] liberius dicatur producere {produci Pr} illum {istum JaPr} actum volendi ea ratione qua dicitur intellectus quam voluntas ea ratione qua dicitur [in margin Ra] voluntas? Et ideo {?non Ra} oportet de hoc {trs.231 Er} modo {trs. 312 JaRaErPr} querere *{facere JaRaErPr} questionem [in margin Ja].

Sit {sed Ra} {fiat Er} ergo {igitur JaRaPrEr} tertia questio solum de productione actus volendi {voluntatis Ra}, an {om. Ra} scilicet illum {istum JaErPr} actum anima producat liberius ea ratione qua {ipsa add. RaPr} dicitur intellectus quam ea ratione qua dicitur voluntas?

[1. Preliminary arguments]

Et *{om. JaRaErPr} arguitur {dicitur Er} primo quod questio nulla sit, quia anima {om. Ra} non dicitur intellectus in ordine ad actum volendi, ergo {igitur JaRaPr} in productione {?introductione Ja} actus volendi nulla debet attribui libertas anime ea ratione qua dicitur intellectus, sed solum ea {om. Ra} ratione {om. Ra} qua dicitur voluntas.

Oppositum arguitur, quia anima producit *{volitionem add. AuPbJaRaPr} [Mz=Pa] ea ratione qua est {om. Pr} informata {trs. JaRa} apprehensione intellectuali obiecti sub ratione boni vel mali; sed hoc convenit {contingit JaPr} ei *{sibi JaRaPr} ea ratione qua dicitur [Ja 326 va] intellectus *{non ea ratione qua dicitur voluntas. Igitur /ergo JaPa\ producere volitionem convenit anime ea ratione qua dicitur intellectus add. AuMzPbMuJaRaPr}.

Sed etiam {om. Pr} arguitur {arguo JaRaMuAuPb} [Pr=Pa] quod voluntas {anima Ja} [MuAuPbMzRa=Pa] non {om. AuJa} [MzMuPb=Pa] producit volitionem ea {om. Ra} ratione {om. Ra} qua {que Ra} dicitur voluntas quia dicitur voluntas {om. Pb} non {trs. 312 RaAuMuMzPbPr} {om. Ja} nisi {om. Ja} ea ratione qua vult recipiendo in se volitionem, prout hoc *{hec JaRa} dicebamus esse notum {non tamen Ra} ex quid nominis, scilicet *{sed JaRaPr} ut sic non dicitur {in add. Ra} se habere ad volitionem nisi passive, et *{tamen add. JaRaPr} non dicitur producere volitionem ea ratione qua recipit eam et passive se habet; ergo {igitur JaRaPr} non producit volitionem ea ratione qua dicitur voluntas. Oppositum tamen huius {trs. Ra} est dictum {trs. JaPr} et presuppositum *{suppositum JaRa} in alia *{precedenti AuMuJaRaPr} [Mz=Pa] questione.

[2. Answer to the Question]

Ista questio supponit {presupponit Pr} unum et querit aliud. Supponit enim quod anima producit actum volendi tam {quam Ja} {om. MuPb} ea ratione qua dicitur intellectus {magis add. Pb} quam ea ratione qua dicitur voluntas. Et iam {ideo Ja} {om. MzEr} de hoc supposito argutum est {trs. Pb} {om. Er}. Nunc ex {pro Mz} utraque parte ex que {ex que: quia Ra} *{quo AuPbMzJaPrEr} {qua Mu} patet *{apparet AuPbMzMuJaPr} quod illud suppositum est dubium. Postea, viso quod sic, queritur utrum anima se habet {habeat JaRa} liberius {trs. 312 Ja} ad illum actum volendi ea ratione qua dicitur intellectus quam ea ratione {om. Ra} qua dicitur voluntas, vel etiam {dicitur add. Ra} utrum liberius dicatur producere actum illum {istum JaPr} {trs. Ja} ea ratione qua dicitur intellectus {voluntas Ja} quam {om. Ja} {vel etiam dicatur producere add. Ja} ea ratione quam *{qua JaRaPr} dicitur voluntas {intellectus Ja} *{vel econtrario add. RaPr}. Et ego {om. JaRaPr} totam istam questionem volo intelligere de libertate oppositionis.

[2a. The Soul Produces the Act of Willing both qua Intellect and qua Will]

Quantum ergo {igitur JaRaPr} ad suppositionem *{suppositum JaRaPr} oportet videre quomodo anima producit actum volendi. Supponimus [Ra 16 b] enim ex dictis prius quod producit eum. Sed ad videndum quomodo oportet notare et {videre et add. Ra} supponere quod non producit illum {istum JaPr} nisi cum est informata cognitione rei volibilis sub ratione boni vel apparentis boni, quia omnes concedunt quod appetitus animalis prout distinguimus eum {ipsum JaPr} contra appetitum naturalem [animalem Ra, naturalem in margin] non fertur in incognitum. Etiam *{et JaRaPr} oportet {illa add. Mu} ulterius *{ultra JaRaAuPbMuPr} quod illa cognitio {om. Ra} sit intellectiva, non solum sensitiva, quia {sicut add. Ra} *{sic add. JaAuMuMzPr} {si add. Pb} distinguimus inter voluntatem et appetitum sensitivum secundum rationem, et inter actum volendi et actum sensualiter [spiritualiter Ra, aliter sensualiter in margin + sit] appetendi, quia *{scilicet quod JaAuMuPbMzPr} actus appetendi [quia actus appetendi Ra omits, but in margin scilicet actus appetendi] secundum quod sequitur iudicium {sensuale dicitur actus sensualiter appetendi et potentia isto actu appetens ut sic dicitur voluntas; actus appetendi secundum quod sequitur iudicium sensuale add. Ja} [two anticipations of later part of sentence] intellectuale {naturale Mz} dicitur actus volendi, et {om. Ra} potentia {vita Pb} {om. Ra} illo {illa Mu} {isto Ja} actu appetens {?appetitivo Ja} {appetitus Pb} ut sic {ut sic: om. Mu} dicitur voluntas: actus autem appetendi {appetitus Pb} secundum quod sequitur iudicium sensuale dicitur actus sensualiter {sensibilior Mu} appetendi, et potentia illo {illa Mu} {isto Ja} actu appetens ut {non Ra} sic {ut sic: om. Ja} dicitur appetitus sensitivus.

Hoc ergo {igitur JaRaPr} supposito, videndum est utrum illa intellectualis apprehensio {apprehendens Ra} illius {ipsius JaRaPr} volibilis aliquid operetur vel active vel passive in productione ipsius *{om. JaRaPr} volitionis. Et de hoc ego pono {? add. Ja} conclusiones faciliter *{faciles JaPb}.

Prima est {hoc add. Ja} quod illa intellectualis apprehensio {trs. Ra} operatur ad illam {istam JaPr} volitionem vel active vel passive.

Quia cum {istum Mu} supponamus animam {om. JaRaPrMu} [Ra in margin] agere illam {istam JaMuPr} volitionem {animam add. JaMuPr} et etiam recipere, {vel active... recipere: om. Pb} tamen {eum Pr} *{eam Er}, illa apprehensio est dispositio anime sine qua non potest anima agere vel recipere illam {istam Ja} volitionem {trs.3412 Ra}, et sic necessario requisita et non potest dici quomodo {sic add. JaPr} sit necessario requisita nisi tanquam dispositio vel {seu JaRaPr} instrumentum agentis {patientis JaPr} ad agendum {patiendum JaPr} vel {seu etiam Ja} tanquam dispositio seu instrumentum {trs. 321 Ja} patientis {agentis JaPr} ad patiendum {agendum JaPr}. Non enim est {trs. Ra} dispositio requisita in anima {trs. 231 Ra} propter esse anime, quia anima potest esse sine illa; ergo {igitur RaPr} vel {nec Pr} propter pati vel {nec Pr} propter agere. Sed dispositio necessaria agentis ad {om. Ja} agendum {om. Ja} se habet active {trs. Pr} ad productionem effectus licet non principaliter sed active instrumentaliter seu dispositive. Et ita etiam se *{si JaRaAuPb} habet *{est JaRaAuPb} dispositio necessaria ad patiendum, scilicet *{tunc se habet JaRaAuPb} passive, dispositive, licet non principaliter. Ergo {igitur Ra}, etc. {Et ita... etc: om. Pr}

Secunda conclusio {est add. Ra}

quod {om. Ra} possibile {impossibile Pr} est animam agere volitionem alicuius obiecti illo obiecto nihil agente. Ex quo sequitur quod obiectum volitum est non {trs. JaRaPr} principale activum volitionis.

Conclusio patet quia pono *{pone JaRaPr} quod nullum vinum sit *{est JaRaPr} ita quod deus annihilet *{annihilavit RaPr} {annihilabit Ja} omnia vina, tunc *{tamen JaRaPr} possibile est quod ego nunc sitiens incipiam *{incipio JaRaPr}, nunc *{om. JaRaPr} velle vinum, et ita nunc agitur in me volitio vini: et tamen vinum [Ja 326 vb] nunc {trs. JaRaPr} in *{om. JaRaPr} me *{om. JaRaPr} nihil agit (quia {nihil agit quia: om. Pr} nihil est *{et cum */quod Au\ /quod add. Ra\ nihil est nihil agit add. JaRaPrAuMz}, quia agens agit secundum quod {est add. Pr} in actu). Conceditur tamen quod vinum egit {agit Ra} {trs. Ja} speciem suam in anima que reservata est in fantasia vel in memoria, aut ubi volueris in corpore vel in anima, ex qua {quo Ra} [Ra 17 a] sequitur {consequitur Ra} postea intentio *{intellectio JaRa} [Pa 208 va] et volitio obiecti {trs. 312 Ra}, et sub hac intentione (que est bene remota a propria locutione) dicimus obiecta intellecta vel volita agere *{in add. Ra} intellectum et voluntatem intellectiones et volitiones.

Tertia conclusio est

quod illa {ista JaPr} apprehensio intellectualis operatur active ad {vel Ja} productionem volitionis.

Hoc {quod Ra} probatur, quia determinatum est {om. Ja} in tertio De Anima quod appetibile movet appetitum ad appetendum, et primitus movet {movit Ra} intellectum ad intelligendum, et est illud appetibile ut dicit Aristoteles bonum vel apparens bonum. Quod enim primitus movet *{moveat JaRaPr} intellectum ad intelligendum apparet quia dicit Aristoteles quod movet appetitum eo quod sic [eo quod fit Ra in margin] intellectum {in intellectu Pr} vel imaginatum, et tamen, ut patet *{apparet JaRaPr} per precedentem conclusionem, illud appetibile non tunc agit secundum se sed solum secundum hanc intentionem, quia species [Ra in margin] reservata in sensu quam agit ad eius intentionem *{intellectionem JaPr}, et illa intellectio {intellectus Ra} consequitur *{consequenter JaRaPr} ad eius volitionem: et hoc est quod probare volumus {trs. JaRaPr}. Et hoc {om. Ja} confirmatur, quia dicit Aristoteles quod appetibile movet appetitum ad appetendum "eo quod sic intellectum vel imaginatum". Hoc *{autem add. JaRaPr} non esset nisi intellectio vel imaginatio operaretur ad hoc active {om. Ja}; movere enim est agere.

Quarta conclusio est

quod illa apprehensio intellectualis non operatur ad illam {istam JaPr} volitionem passive.

Quod sic declaratur, quia intellectio illa {ista JaPr} {trs. RaPr} nec {non Ra} est principale activum volitionis nec *{principale add. JaRaPr} passivum, quia voluntas (prout omnes concedunt) est principale passivum et receptivum volitionis, et voluntas non est illa apprehensio, sed *{est add. JaRaPr} ipsa anima. Et similiter ipsa anima {om. Ra} est magis principale activum volitionis quam illa {ipsa JaPr} intentio *{intellectio JaRaPr}. Aliter oporteret {oportet JaRa} dicere quod illa intentio *{intellectio JaRaPr} se haberet nobilius et liberius in producendo illam {istam JaPr} volitionem quam anima, quod est absurdum.

Item {iterum Ra} {om. Pr}, quia imaginandum est quod {quia Ja} sicut anima nutritiva [Ra in margin] agit nutritionem [Ra in margin] per calorem naturalem, sic anima illam *{om. JaRaPr} volitionem per illam {istam Ja} intensionem *{intellectionem JaRa}. Calor autem ille {iste JaPr} non est principale nutriens {?movens Ra}, sed anima, et calor est dispositio necessaria anime ad agendum nutritionem. Ita ergo {igitur JaRaPr} intelligere debemus quod intentio *{intellectio JaRa} non est principale agens volitionem sed anima, et intentio *{intellectio JaRa} est illa {trs. Ra} dispositio {om. Pr} necessaria {volicio add. Pr} anime {om. Ra} ad agendum volitionem. Hoc supposito *{premisso JaRaPr}, conclusio posita {proposita Ra} declaratur sic {trs. JaRaPr}. Si {illa add. Ra} *{ista add. JaPr} apprehensio intellectualis operaretur *{operatur RaJaPr} passive ad volitionem ita *{scilicet add. JaRaPr} quod esset dispositio anime ad recipiendum volitionem, sequeretur *{sequitur JaRaPr} quod omnino {omne Ja} idem et *{om. JaRaPr} secundum idem et {om. Ra} respectu eiusdem esset agens et passum, quod Aristoteles negat in multis locis. Unde quinto {om. Pr} {?conclusio Ra} et {om. Pr} nono Metaphysice {et quinto add. Pr} {trs. 312 Ra} {trs. 3421 Ja} describitur potentia [Ra 17 b] activa quod *{ipsa add. JaRaPr} est principium motus {movendi Ra} et *{vel JaRaPr} mutationis in alterum *{altero JaRaPr} aut inquantum alterum, et potentia passiva ab altero aut inquantum alterum {et... alterum om. Ra} et hanc {hac Pr} veritatem specificare est speculative philosophie. *{sed add. JaRaPr} Consequentia patet, quia tam active quam passive ad eandem volitionem se haberet anima eadem existens, et secundum illam {istam JaPr} apprehensionem eandem existentem.

Item {iterum Ra}, quia entis in potentia est pati *{ut sic add. JaRaAuPbMuPr} et entis in actu est agere videtur rationabile. quia anima humana que secundum se est in {om. Ja} pura {om. Ra} [aliter pura potentia Ra in margin] potentia ad omnes dispositiones incorporeas possibiles homini inesse, et sicut tabula in qua nihil {in qua nihil: om. JaRaPr}, etc., sit secundum {per Ra} seipsam et non per aliam dispositionem actualem *{actuantem eam JaRaAuMuPr} passiva et receptiva omnium predictarum dispositionum incorporearum {intellectualem Pb}, et quod {om. Pb} {per JaPrMu} [RaErMzAu=Pa; retain quod] ipsa ut {om. Mz} *{per hoc quod JaRaErPrAuPbMu} est actuata aliquibus dispositionibus sit innata agere alias dispositiones consequentes. Ergo {ideo Ra} {igitur JaPr} videtur mihi {trs. JaPr} quod anima per intellectionem qua est informata {trs. JaRaPr} agit volitionem, et per suam naturam precise {agit eam add. Ja} recipit eam {et per... recipit: om. Ra} {et per suam naturam precipue recipit eam add. Ra in margin}.

Tunc sequitur quinta conclusio:

quod anima agit volitionem [et... volitionem Ra margin] {per hoc et add. Pb} ea ratione qua {om. Ra} dicitur intellectus,

quia agit volitionem {ea... volitionem: om. Er} per hoc {hec Ra} et *{quod JaPrMu} {ac Ra} ea ratione qua informatur *{informata est JaRaPr} intellectione illa {ista JaPr} {ita Mu}, ut [Pa 208 vb] [Ja 327 ra] dictum est; sed ea ratione qua informata est intellectione dicitur intellectus. Ergo {igitur JaRa}, etc.

Sexta conclusio *{est add. JaRaPr}

quod *{etiam add. RaPr} {et add. Ja} anima {quod add. Pr} agit volitionem ea ratione qua *{ipsa add. JaPr} dicitur voluntas

quia (sicut dictum est *{prius add. JaRaPr}) illi actus (scilicet complacentia et {om. Ja} displicentia {trs. Ra}, acceptatio et refutatio, *{sive add. JaRaPr} volitio et nolitio, amplius amor, odium, delectatio, tristitia, {et add. Pr} desiderium, etc.) sunt actus ipsius anime ut dicitur voluntas, ita quod anima ea ratione qua informata est aliquo illorum {istorum JaRa} dicitur voluntas. Hoc supposito *{suppono RaMzErAu} {hoc supposito: om. JaPrMu}, postea etiam {hoc add. Pb} suppono {supposito JaPr} {supposicio Mu} ex *{prius add. JaRaPr} determinatis {predeterminatis AuRaMz} {?determinatio Ja} quod complacentia et {om. Ja} displicentia sunt actus priores in {om. Ra} voluntate *{trs. 231 JaRaPr} naturaliter quam acceptatio et {vel Ja} refutatio, que proprie dicuntur volitiones, et si aliquando fuerint *{om. JaRaAuMuPr} {sint Pb} simul {om. Pb} tempore {vel fiant simul add. Pb} *{fiant add. JaRaAuMuPr} {improprie add. Pr} in voluntate complacentia in bono apprehensio et acceptatio, tamen hoc non obstat quin {complacentia add. Ra} sit prior naturaliter et necessario secundum ordinem nature. In his autem que sunt sic {trs. JaRa} essentialiter ordinata, in omnibus *{anima JaRaPr} prius est causa posterioris *{posteriorum JaPr}. Et ideo, sicut anima per {in Ja} apprehensionem {ostensione Ja} boni facit in se complacentiam in illo {? add. Ra} bono, sic ipsa {illa Pr} per illam apprehensionem et illam complacentiam simul facit actum consequentem, scilicet volitionem. Ergo {igitur JaRa} anima agit volitionem {ergo... volitionem: om. Pr} secundum quod est informata *{et add. JaRaPr} illa apprehensione {?apprehenso Ja} et illa complacentia. Sed ut [est add. Ra margin] informata apprehensione dicitur intellectus, et ut informata complacentia [Sed... complacentia om. Ra, in margin] dicitur appetitus et voluntas. Ergo {igitur JaRa} {ideo Pr} anima agit volitionem *{et add. JaRaPr} ut dicitur intellectus, et ut dicitur voluntas.

Septima conclusio est

quod anima se habet passive ad volitionem ea ratione qua dicitur *{voluntas, non ea ratione qua dicitur add. JaRaPr} intellectus.

Nam dicitur intellectus non *{trs. 231 JaRaPr} *{intellectus add. JaRa} ex eo quod agit intellectione {sensatione Ra [margin: aliter intellectione}, nec sensus *{sensus add. Ja} ex eo quod agit sensationem {nec... sensationem om. Ra} (tunc enim obiectum sensibile vel intelligibile aut species eius dicerentur *{diceretur JaRaPr} sensus aut intellectus *{trs. 321 Ja}[aut intellectus: Ra in margin]), sed *{dicitur intellectus add. JaRaPr} {trs. Pr} ex eo quod habet in se vel recipit *{trs. 3412 JaRaPr} intellectionem secundum quam *{secundum quam: qua JaRaPr} formaliter [Ra in margin] [Ra 19 a] intelligit, et sic de {om. Ja} sensu {om. Ja} ad sensationem; ergo {igitur Ra} {ideo JaPr} proportionabiliter voluntas *{non add. JaRaPr} dicitur voluntas {om. Ja} *{ex eo quod agit volitionem vel complacentiam vel delectationem */trs. 321 Ja\ vel huiusmodi /vel huiusmodi: om. Ja\, immo add. JaRa} ex eo quod habet vel {om. Ja} recipit in se huiusmodi actus, et ex *{om. JaRaPr} hoc quod *{om. JaPr} est passive eam sic *{eam sic: om. JaRaPr} se habere ad illos {istos Ja}. Unde oportet sic {om. Ra} *{hic JaPr} subtiliter imaginari et scrupulose. Licet enim voluntas concedatur agere volitionem ea ratione [ea ratione: Ra in margin] qua dicitur voluntas, tamen non dicitur voluntas ex eo quod agit volitionem, sed ex eo quod habet {agat Pr} in se complacentiam que est actus attributus anime ea ratione qua dicitur voluntas, per quem agit volitionem. Immo etiam {et Ra} intellectus {trs. RaPr} non dicitur intellectus ex eo quod agit intellectionem {om. Ra} {aliquid JaPr} (hoc enim accidit), sed ex hoc *{eo JaRaPr} quod habet in se intellectionem. Differt igitur dicere quod voluntas agit volitionem ea ratione qua dicitur {om. Ja} voluntas et dicere quod voluntas dicitur voluntas ex eo quod agit volitionem. Prima enim {ergo Ja} {igitur Pr} est {om. Ra} vera et {om. Ra} secunda {vero add. Ra} falsa. Dico {quod add. Ra} {om. Ja} prima est vera quia voluntas agit volitionem per complacentiam per quam habet *{habere AuMuMzJaRaPbPr} {dicitur add. Au} in se {in se: om. Mz} quod *{om. AuMuMzJaRaPbPr} dicitur {trs 312 RaPr} voluntas. Sed secunda est falsa quia ipsa habens in se complacentiam iam per {om. Ja} hoc {om. Ja} dicitur voluntas, licet nihil ageret; *{et add. JaPr} quia etiam {quia etiam: igitur Ra} si voluntas ageret *{et add. RaPr} complacentiam et volitionem et non {om. Pr} reciperet aliquam earum, nunquam ex hoc diceretur voluntas.

Octava conclusio ponitur

quod voluntas se habet libere in {ad Ra} recipiendo volitionem libertate oppositionis, quia omnibus eodem modo stantibus {se habentibus Er}, scilicet intellectu *{informato add. RaEr} illa apprehensione et voluntate informata illa {ista JaPr} complacentia, tamen *{tunc JaPrMz} possibile est quod voluntas recipiat ab eis volitionem, et possibile est quod non recipiat.

[2b. Intellect and Will Together, with Freedom of Opposition]

Nona conclusio est

quod intellectus et voluntas simul ille *{iste JaRaPr} informatus apprehensione et ista *{illa JaRa} informata complacentia se habent {habeat Ra} libere in producendo volitionem libertate oppositionis.

Quia sic se habentes et omnibus aliis eodem modo se habentibus, possunt producere, et possunt [Pa 209 ra] non producere [et... producere: Ra in margin]: neuter {om. Ja} tamen sine animo *{alio JaRaPr}, i.e. anima [i.e. anima: Ra in margin] simul *{om. JaRaPr} libere potest producere {trs. Ja} volitionem per illam {istam JaPr} apprehensionem et complacentiam *{simul et add. JaRaPr}; non per complacentiam sine apprehensione *{trs. 321 JaRaPr}, nec per apprehensionem sine complacentia *{trs. 321 JaRaPr}. Tu queres unde anima habet {trs. Ra} istam libertatem? Ego credo quod [Ja 327 rb] illam *{istam JaRaPr} {libertatem add. Pr} habet essentialiter et formaliter {et formaliter: om. Au} ex se, ita quod ipsamet {ipsa Ja} {trs.34512 Ja} est illa {ipsa Ra} {om. Pr} libertas et habet eam, sicut et suam essentiam, ab ipso deo primo active et finaliter. Illa {ista Pr} autem libertate est innata producere in se actum volendi per illas *{illam RaPr} complacentiam et apprehensionem *{trs. 321 JaRaPr} dispositive, non tamen est {trs. Ja} per eas {ea Ra} necessitatur *{necessitata ErMuMz[etc]} {innata Ra} [necessitata in margin] ad producendum.

Ergo {igitur JaRaPr} tandem apparet {trs. JaPr} quod voluntas ea ratione qua {dicitur add. Ra} voluntas producit libere volitionem, non tamen {om. Pr} tanquam [Ra in margin] totale productivum, et similiter intellectus {ab add. Ra} ea ratione qua {dicitur add. Pr} intellectus. Anima autem ea ratione qua dicitur simul *{trs. JaRaPr} intellectus per apprehensionem et voluntas per complacentiam producit libere volitionem tanquam producens totale, non excludendo tamen dei {om. Ra} communem influentiam.

Et ita dictum est {om. JaPr} quod a principio in questione supponebatur. Nunc dicendum est {om. Ra} formaliter de quesito.

[2c. The Soul Produces the Act of Willing More Freely (with Repect to Freedom of Final Ordering) qua Intellect than qua Will]

De quo hec {om. Pr} decima conclusio videtur mihi {om. Ra} {? add. Ja} ponenda,

quod si sit in hoc aliqua comparatio, anima liberius se habet in producendo volitionem ea ratione qua dicitur intellectus quam ea ratione qua dicitur voluntas.

Dico "si sit in hoc aliqua comparatio" quia non videtur in hoc comparatio quo ad libertatem oppositionis, sed *{bene add. JaRa} quo ad libertatem {oppositionis... libertatem: om. Pr} principalitatis et finalis ordinationis. Si enim apprehensio se habeat principalius in producendo volitionem quam illa complacentia, tunc anima principalius et per consequens liberius producit illam *{om. JaRaPr} volitionem ea ratione qua intellectus quam ea ratione {om. JaPr} qua voluntas. Sed ita est. Ergo {igitur JaRaPr}, etc. Minor probatur quia anima per apprehensionem dirigit totum quod sequitur, et dirigens est principalius directo, et quia apprehensio ad complacentiam comparatur sicut {quia Pr} agens primarium ad *{agens add. JaRaPr} secundarium. Per apprehensionem enim agitur complacentia et per hec ambo volitio, ut dictum {predictum Ra} est. Agens autem primarium ceteris paribus principalius se habet in producendo effectum quam agens secundarium. Magis enim influit {igitur add. Ra} *{etc. add. JaRaPr}, ut dicit {ille add. Ra} {iste add. Pr} auctor de causis {trs. 2341 Ra} ["Omnis causa primaria plus est influens super suum causatum quam causa secunda universalis": S. Thomae de Aquino Super librum de causis expositio, ed. H.D. Saffrey (Louvain, 1954), p. 4), et magis movet, ut dicitur viii Physicorum, et quia illa complacentia reputatur parve efficacie et nobilitatis. Omnes autem apprehensionem illam {trs. Pr} que dicit *{ostendit JaRaPr} quid sit agendum et quomodo, et quid dimittendum, que {qui Ja} est {iam add. Ra} actus prudentie, reputant magne efficacie et nobilitatis. Tali {talis Ra} autem magis {est add. Ra} attribuenda est {? Ra} libertas finalis ordinationis; igitur, etc.

Si autem tu dicas quod voluntas ea ratione qua voluntas se habet libere ad volitionem tam active quam passive [quam passive: Ra in margin], intellectus autem ea {om. JaPr} ratione qua intellectus non nisi active, igitur voluntas liberius ea ratione, etc. *{qua voluntas add. JaPr}: Ego {et JaPr} dico *{quod add. JaRaPr} si hoc concedatur, non est contra conclusionem positam, quia illa non erat nisi de producere, et cum hoc *{cum hoc: tamen Ja} non oportet concedere hoc {?hec Ra} {hic JaPr} quod tu nunc {non JaPr} [nunc Ja in margin] concludis, quia libertas non proprie dicitur libertas ex passibilitate {passione Ra} *{passivitate JaPr} sed ex activitate. Libertas enim proprie dicta significat vel connotat principalitatem et dominium; agens autem ea {om. JaPr} ratione qua {ea ratione qua: ? Ra} agens dominatur super passum et nunquam passum {et nunquam passum: om. Ja} ea ratione qua passum super agens {etc add. Ra}.

[3. Reply to the Preliminary Arguments]

Rationes que fiebant in principio questionis solvuntur manifeste ex dictis. Hec ergo {igitur JaRaPr} dicta sunt in his tribus questionibus de libertate vel servitute hominum et potentiarum suarum.

Question 4. Does Human Happiness Consist in One Act or Several?

[Ra 21 a] QUARTO {om. Pr} querendum est {nunc quarto add. Pr} in quo actu consistit {consistat JaPr} humana felicitas, vel in quibus? Et potest questio fieri {trs. JaRaPr} sub hac forma: Utrum humana felicitas consistat {consistit Ra} in uno actu vel pluribus?

[1. Preliminary Arguments]

[1a. Arguments that Human Happiness Consists in One Act]

Arguitur {primo add. JaPr} quod in uno per Aristotelem dicentem *{primus huius add. Ra} quod "humanum bonum", i.e. felicitas, "est anime operatio secundum virtutem perfectissimam *{om. JaRaPrZn}; si autem plures sint *{om. JaRaPrZn}[sint in Ra margin] virtutes, secundum perfectissimam et optimam" [1098 a17]. Et *{om. JaRaPr} non dicit *{igitur add. JaRaPr} "operationes" {anime add. Pr} nec *{dicit add. JaRa} "secundum virtutes", sed dicit "operatio" et "secundum virtutem" unam et {om. Ra} *{scilicet JaPr} "perfectissimam et optimam"; et idem *{etiam add. JaRaPr} dicit et magis *{trs. JaRaPr} dearticulat in decimo libro.

Item, primo huius dicit Aristoteles, "Optimum igitur {om. Ja} et pulcherrimum et delectabilissimum felicitas" [1099 a24]; tale {om. Pr} autem non est nisi unum, quia quod per {om. Ra} superabundantiam {abundantiam Ja} dicitur uni soli convenit.

Item, primo huius dicit Aristoteles finem aliquem esse operationum humanarum "quem {propter quid Ra} propter seipsum *{ipsum JaRaPrZn} volumus, alia vero propter ipsum *{illum JaRaPrZn}" [1094 a17] quem {quid Ra} dicit esse bonum et optimum; et per illum {istum JaPr} intendit {om. Pr} humanam felicitatem; et tamen ista non possunt convenire {trs. 312 JaPr} duobus actibus humanis, quia non {om. Ra} debet {dicit Ra} esse in homine perfecto inordinatio {ordinatio RaPr} ["in" between lines in Pr], sicut nec in maiori mundo; esset autem inordinatio {om. Ra}[Ra in margin] actuum humanorum si essent duo optimi et eque finales, quorum neuter in alterum *{alium JaRaPr} ordinaretur finaliter {trs. JaRaPr}. Oportet ergo {igitur JaRaPr} esse unicum {unum Pr} talem, et illud {ille JaRaPr} est felicitas.

Item, speculatio est unus actus {et add. JaPr} non duo; et tamen decimo huius Aristoteles {om. JaPr} concludit, "Quare utique erit {esset Ra} felicitas {om. Ja} speculatio quedam" [1178 b32] {etc. add. Ra}.

Item, Seneca non cessat clamare in epistolis suis quod unum "*{unicum JaRaPrZn} est homini *{hominis RaPrZn} bonum", et quod illud est ratio perfectissima *{perfecta RaPr}. {ideo add. RaPr} {item add. Ja} In {om. Pr} epistola "Inimicitias" concludit quod "sola ratio perfecta" {om. Ja} hominem {om. Pr} "beatum {perfectum Ra} facit" [Ep. LXXVI.16, p. 156]. Ergo {igitur JaRaPr} felicitas in uno {om. Ra} actu consistere videtur.

[1b. Arguments that Human Happiness Consists in More than One Act]

Ad {sed JaRaPr} oppositum arguunt aliter opinantes pluribus auctoritatibus et rationibus,

quoniam {quod non Pr} omnes qui dicunt {dicent Ra} *{dicerent JaPr} humanam felicitatem in uno actu consistere dicunt *{dicerent JaRaPr} quod hoc {hec Ra} est *{esset JaRaPr} vel in actu intellectus, ut in {om. Ra} dei {om. Ra} [in dei Ra margin] visione {om. Pr} vel {om. Pr} speculatione, vel in actu voluntatis, ut in {om. Ra} dei {om. Ra} [in dei Ra margin] amore, scilicet in illo istorum qui est perfectissimus et {om. Ja} optimus. Sed arguitur quod hoc {om. JaPr} sit impossibile quemcunque illorum dicas. Quia *{ut AuJaMuMzPbPr} si {sic Ra} dicas {dicis JaPr} quod actus nobilissimus qui potest homini inesse {esse Pr} sit clara dei visio, tunc {tamen Ra} probo quod ille non esset essentialiter felicitas. Quia *{si esset essentialiter felicitas add. JaRaPr} tunc {et Pr} ipso *{sole add. JaRa} {solo Pr} manente, aliis actibus ablatis {manentibus Ja}, sicut auferri possunt {posset Ra} {possent JaPr} [Ra 21 b] per potentiam dei absolutam (ut aliqui theologi dicunt {? Ja}) {quod add. Ra} adhuc homo {trs. Ja} esset felix, sicut lapis {homo Ja} esset albus manente in eo albedine {et tamen add. Ja} omnibus aliis accidentibus {om. Ja} remotis; et {om. Pr} tamen illud {om. Ja} consequens est falsum, scilicet {om. Ja} quod homo clare videns deum {om. Pr} sine alia {aliqua Au} delectatione et sine amore {om. Pr} dei diceretur beatus. Oportet enim {igitur Pr} felicitatem esse delectabilissimam, ut dicit Aristoteles. Ergo {igitur RaPr}, etc. {ergo, etc: om. Ja}

Et confirmatur fortius, quia dicunt illi theologi quod in anima Sortis cum clara dei {trs. RaPr} visione posset deus formare {om. Pr} intensam tristitiam sine delectatione, et odium dei sine amore; an igitur {ille add. Ra} esset felix? Constat mihi quod ego non vellem {non vellem: nollem Ra} talem felicitatem.

Item, omnis potentia humana est felicitabilis cuius opus innatum est attingere ad obiectum {bonum Ra} beatificum, quod est ipse deus. Tales autem *{potentie JaRaPr} non sunt potentia vegetativa vel sensitiva {trs.321 Pr}, vel secundum locum motiva, vel appetitus sensitivus; sed tales sunt intellectus et voluntas. Per intellectum enim deum intelligimus, et {om. JaPr} per voluntatem ipsum amamus. Ergo {igitur JaRaPr} secundum ambas {om. Ra} illas potentias homo est vere {om. Ra} felicitabilis {felix Ra}. Ergo {igitur JaRaPr} si secundum {per Ra} unicam illarum {istarum Pr} potentiarum {om. Pr} felicitaretur, ipse non perfecte felicitaretur {trs. Ja}, neque {nec JaPr} totaliter, sed diminute et partialiter, quod non est dicendum, propterea *{om. JaRaPr} quia nihil diminutum attribuitur felictati. Unde *{decimo huius add. JaRaPr} "nihil *{enim add. RaPrZn} imperfectum est eorum que felicitas" [1177 b25], decimo *{om. JaRaPr} huius *{om. JaRaPr}. Ergo {igitur Ra} necesse est felicitatem integrari {integrare Ra} essentialiter {om. Ra}[Ra in margin] ex actibus illarum potentiarum et non esse {om. Ja} actum unicum unius {om. Ja}[Ra: illius poten deleted; unius Ra margin] illarum {earum Ra}.

Item {iterum Ra}, felicitas ponitur {dicitur etiam Ra} consistere in perfecta dei contemplatione que nec est dei cognitio sine amore, nec amor sine cognitione, sed ex ambobus constituta.

Item {iterum Ra}, felicitas ponitur esse quid [-dam added between lines, Ja] per se sufficientissimum, et nullus actus unicus {om. Ra} est {om. Ra}[unicus est Ra margin] per se sufficientissimus.

Item {iterum Ra}, dicit Aristoteles, primo huius, "non omnino {enim add. RaZn} felix {est add. Pr} qui spem *{specie Zn} turpissimus est *{om. RaPr} vel ignobilis, vel solitarius et sine prole" [1099 b5]; et quomodo esset hoc {om. Ra} {trs. JaPr} verum {om. Ra} si felicitas {felix Ra} consisteret *{in add. JaRaPr} uno actu, sive intellectus sive voluntatis?

Ad idem etiam [Pa 209 va] potest allegari Aristoteles, vii {iv JaPr} Politicorum, dicens "quod {concede quidem igitur Ra} *{quidem igitur add. JaZn} unicuique tantum adiacet felicitatis {trs. 321 JaRaZnPr} quantum quidem virtutis et prudentie, et eius quod est agere secundum has {hac Ra} sic confessis {confestim Ra} *{confessum JaZnPr} nobis" [1323 b21]. Dicit igitur Aristoteles non solum prudentie pertinentis ad intellectum nec solum virtutis pertinentis ad {per Ja} voluntatem {pertinentis ad voluntatem: om. Ra}[Ra in margin], sed simul virtutis {sed simul virtutis: om. Ra} et prudentie. Et ponit super hoc {hanc Ra} rationem dicens: "Nullum autem bonum opus, neque viri neque civitatis, sine {secundum JaPr} [sine Pr in margin] virtute et prudentia" [1323 b32].

Immo etiam *{et add. JaRaPr} alii morales et sacra scriptura videntur idem intendere. Nam *{om. JaRaPr} multe {namque add. Ra} *{enim add. JaPr} auctoritates sacre scripture videntur clare dicere quod in dei [Ra 22a] visione [Ja 327 vb] consistit {consistat JaPr} humana felicitas {om. Ra}[Ra in margin], et multe alie quod in dei amore {in dei amore: videtur visione Ra}, quod non est *{ita add. JaRaPr} nisi {om. Ja} quia non {nec RaPr} {om. Ja} tantum in isto nec tantum in illo sed coniunctim et integraliter in ambobus. Et sic esse videtur de Seneca et {de add. JaRaPr} Tullio. Modo enim dicunt unum, modo {dicunt add. JaPr} aliud. Verbi gratia, Tullius in *{de add. JaRaPr} Paradoxis dicit {dixit Ra} {om. JaPr} "omnes sapientes *{esse add. JaRaPr} liberos et omnes stultos servos", et {om. Ra} sic libertatem {?liberationem Ra}, et per consequens felicitatem, attribuit sapientie, que et *{est JaRaPr} habitus intellectualis: sed etiam statim in {om. JaPr} eodem libro querit: "Quid enim est libertas?", et respondet "Potestas vivendi ut velis". Et sic attribuit eam voluntati. Similter Seneca valde sepe {om. Ra}[pluries Ra margin]*{pluries JaPr} attribuit felicitatem sapientie et recte rationi, et sepe etiam virtutibus moralibus. Verbi grati, in epistola "Agnosco" [XXXI.8, vol. 1, p. 226] dicit, "Quod non potest {debet Ja} esse nisi rerum scientia contingat et ars {esse... ars: scientia et ars JaRaPr}, per quam divina et humana noscantur", hoc est, summum bonum, et per consequens felicitas {felix Ra}. Et in epistola que incipit "Epistola tua" dicit, "Bona illa sunt vera que ratio dat, solida...", etc. {om. Pr} [Epistola LXXIV.16, vol. 2, p. 122]. Idem {ideo JaPr} dicit post quod "ratione nihil valentius est" [LXXIV.20, vol. 2, p. 126]. . Et in epistola sequente [LXXVI.9, 10, p. 150, 152], "In homine optimum quid est ratio; hec recta et consumatur *{consummata AuJaMzMuPbZnPr} {insinuata Ra} felicitatem hominis implevit". Ideo concludit post [LXXVI.16, p. 156] quod "sola ratio perfecta beatum {bene Ra}[beatum Ra margin] facit". Et {om. JaRaPr} sic *{igitur JaRa} {ideo Pr} manifestum est quod in {om. Pr} illa {ille JaPr} epistola {in illa epistola: om. Ra}[Ra in margin] Seneca felicitatem consistere posuit {ponit Pr} in ratione et sapientia.

[1c. Objection]

Sed tu dicis *{diceres JaRa} {dices Pr} statim {trs. JaRaPr} quod omnes auctoritates Senece et rationes super quas fundatur *{fundantur JaRaPr} concludunt oppositum eius quod *{tu add. JaRaPr} volebas probare {om. Pr}. Intendebas enim concludere quod non solum in actu intellectus {om. Ra} (cuius modi {om. Ra} sunt sapientia, {et add. Pr} scientia {om. Ra} et {om. RaPr}[scientia et Ra margin] ratio) {om. Pr} consistit humana felicitas - immo etiam *{om. JaPr} in coniuncto ex actu intellectus et actus {actum Ja} {om. Pr} voluntatis {immo... voluntatis om. Ra}[in Ra margin, but etiam and actus omitted]; et auctoritates allegate dicunt expresse quod in solo actu intellectus. Inquit enim Seneca {om. ErPr} {enim Seneca: om. Ra}[Ra in margin] "sola ratio perfecta {om. Er} beatum {bene Ra}[aliter beatum Ra margin] facit", et qui videret {videt JaRa} omnes libros eius *{suos JaRaErPr} ipse {semper add. RaEr} exclamat et extollit {tollit Ja} sapientiam super omnia humana bona.

[1d. Answer: Seneca Speaks as Aristotle Does]

Respondetur tamen quod si {om. Ra} exquisite videatur {videtur Ra} intentio Senece seu opinio, apparebit quod ipse bene {om. Ra}[Ra in margin] scivit distinguere inter virtutes morales quas diximus esse virtutes appetitus seu voluntatis, et inter prudentiam quam diximus *{dicimus JaPr} virtutem intellectus practici {practice Ja}, sicut patet {apparet Ra} ex illo parvo {eius Ra} libello suo {om. Ra} pulcherrimo vocato De quattuor virtutibus cardinalibus. Et utrasque vocat *{vocavit JaRaPr} virtutes seu virtutum {virtutem Ra} species in dicto libello. Has quidem virtutes anime nostre ut {quod Ja} dicitur appetitus practicus illam {istam JaPr} autem eiusdem anime nostre ut dicitur intellectus practicus. Sed neutras divisim dicit *{dixit JaRaPr} esse virtutes simpliciter anime humane ut humana anima {trs. RaPr} dicitur quia virtutem oportet esse perfectam dispositionem eius cuius {om. Ra}[Ra in margin] dicitur [Ra 22 b] virtus ea ratione qua dicitur virtus eius; sed *{et JaRaPr} nulla earum *{illarum RaPr} divisim est perfecta dispositio anime humane secundum quod dicitur anima humana {trs. 231 Ra} {trs. Ja}, nec {neque Ra} etiam {anime... etiam: om. Pr} *{anime add. JaRaPr} humane practice secundum quod dicitur *{anima RaPr} humana practica.

Et videtur quod hoc debeat {habeat Ra} Aristoteles concedere. Quod enim {om. Ja} {scilicet add. Pr} virtus sit dispositio perfecta habentis patet septimo Physicorum {Politicorum Ra} {verbi gratia add. Ra}. "Virtus enim perfectio est. Unumquodque enim tunc maxime perfectum est cum attingit proprie virtuti" [Physics, VII.3, 246 a13]. Similiter in secundo huius *{dicitur add. Pr} {et dicitur add. Ja}: "Virtus omnis {hominis Pr} cuius utique fuerit virtus et {illud add. Ra} {ad add. JaPr} *{id add. Zn} bene habens perficit, et opus eius {suum Ja} bene {bonum Ra} reddit" [1106 a16]. Postea in {om. Pr} sexto huius apparet quod {quia Ja} [Pa 209 vb] licet virtus moralis divisim contra prudentiam reddat {redderet RaPr} voluntatem practicam perfectam ut voluntas dicitur, et opus eius bene quantum spectat ad voluntatem, ut voluntas dicitur {et opus... dicitur om. Ra}[Ra in margin], et sic de prudentia quantum {om. JaRa} ad intellectum practicum, tamen neutra divisim reddit totam animam {trs. Ra} activam perfectam nec opus eius {trs. RaPr} bene. Sed *{sicut JaRaPr} Aristotles confiteri {concedi Ja} videtur, dicens virtutem moralem principalem non posse esse sine prudentia. Propter quid {?quid Ja}, ut dicit, "omnes quando {quandoque Pr} diffiniunt virtutem apponunt habitum {additum Ra}, dicentes et ad {om. Zn} que est {om. Zn} secundum rectam rationem" [1144 b22]. {et add. JaPr} Tandem {om. Ra}[Ra in margin] concludit "manifestum" esse "ex dictis quoniam [quam Zn] non {est add. Pr} possibile bonum esse principaliter {esse principaliter: principaliter ?non esse Ja} sine prudentia" [1144 b32]. Tunc sequitur adhuc enim *{tunc... enim om. JaRaPr} "neque {nec JaRa} prudentem sine morali virtute". Et in septimo Politicorum, ut preallegatum fuit, "Nullum autem bonum opus est, neque viri *{uni JaRaPr} neque civitatis, sine prudentia et virtute" *{trs. 321 JaRaZnPr} [1323 b32]. Et ita secundum {trs. Ja} predictas deductiones [Ja 328 ra] ratiocinando {rationabile RaMz} [AuPbMuJa=Pa] videtur {vult Ja} *{dicere add. JaRaPr} quod virtus anime active secundum quod activa dicitur est aggregatio *{congregatio JaRaPr} virtutis moralis {trs. Ra} et prudentie {om. Pr} et {om. Pr} neutra divisim. Deinde considerandum est {om. Ra} quod *{om. JaRaPr} (sicut dicit Aristoteles nono Ethicorum) *{quod add. JaRaPr} cum homo sit aggregatus *{congregatus JaRaPr} ex anima et corpore *{et add. JaRa} ex parte sensuali {et add. JaRa} intellectuali, tamen, cum {trs. Ja} in hac congregatione homo sit principalissimum, homo maxime dicitur hic, id est *{id est: scilicet JaRaPr} intellectus; et ita {om. Ja} intendit {Aristoteles add. Mz} de aliis {de add. Ja} congregationibus, dicens: "Quemadmodum autem {om. Ra} et civitas principalissima *{principalissimum JaRaZnPr} maxime videtur esse {trs. JaRaZnPr} et omnis alia congregatio, sic {si Ja} et homo" [1168 b31]. Si igitur dicamus {trs. Ja} quod in {ibi Ja} illa congregatione virtutis moralis et prudentie que est [vir]tus anime active principalissimum {principalissima Ja} est prudentia, sequitur quod secundum talem denominatioem congregationis a principaliori omnis virtus hominis secundum virtutem *{vitam JaRaPr} activam ut activa est {om. Ra}, est prudentia;

quam intendebat Seneca per rationem et etiam per sapientiam, quia {et Ra} semper {om. Er} ipse locutus [e]st de felicitate practica {trs. 23451 JaPrMu} secundum quam prudentia dicitur sapientia. Sic etiam *{enim JaRaPr} dicit {om. Ja} Seneca omnes virtutes anime {om. Ra}[Ra in margin] rationes et fortitudinem esse scientiam {substantiam JaPr}. Unde in epistola "Si {sic Ja} vales" querit "Quid est sapientia?" Et respondet quod {om. JaPr} "Semper idem velle atque idem [Ra 23 b] nolle" {trs. 4231 JaRaPr} [Epistola, XX.5, p. 134] licet velle et nolle {trs. 321 JaRaPr} sint actus {om. JaRaPr} ipsius voluntatis. Et in epistola "Claranum" dicit expresse quod "omnes virtutes sunt rationes" *{trs. JaRaZnPr} [Epistola LXVI.32, p. 22]. Et in epistola "Peperceram" dicit, "Non est {om. Ra} enim {trs. Pr} [fortitudo] inconsulta temeritas nec periculorum amor nec formidabilium appetitio: scientia est distinguendi quid sit malum et quod *{quid RaZnPr} non sit" [Epistola LXXXV.28, p. 302]. Ad istam igitur intentionem et ad istum modum loquendi putandum est Socratem locutum fuisse, cum dixit {dicit Ra} {dixisset Pr} omnes virtutes esse rationes et prudentias, ut narrat Aristoteles sexto Ethicorum. Nec Aristoteles ibidem videtur {trs. JaRa} illa {ista Pr} dicta reprehendere *{bene add. JaRaAuPb} {unde MuPr} secundum istam intentionem, sed reprehendit illa {ista Ja} verba eo modo quo reprehenderentur eius verba impropria *{propria RaMzAuPb} [JaPr=Pa] cum dicit {dixit Ja} civitatem et omnem congregationem esse principalissimum {principalissima Ra} et hominem esse intellectivum *{intellectum RaMuPbAuPr}.

[2. Answer to the Question]

Ex istis {hiis Ra} igitur omnibus videtur esse dicendum quod felicitas practica de qua predicti philosophi maxime loquebantur nec sit divisim actus intelligendi secundum prudentiam, nec actus volendi secundum virtutem moralem {trs. JaRaPr}, sed actus ex illis actibus {om. Ja} congregatus secundum virtutem perfecta *{perfectam JaRaPr} et *{etiam JaRaPr} ex illis partialibus virtutibus {congregationibus Ja} congregatam {congregatum Ra}. In qua tum *{tamen JaRaPr} congregatione pars principalior {et add. Pr} nobilior {et maior add. Pr} et melior esset prudentia et actus prudentie secundum delectationem *{declarationem JaRaPr} intentionis philosophorum preallegatorum. Et proportionabiliter videtur {videretur Ra} esse dicendum de {dicendum de: que Ja} felicitate contemplativa quantum ad actus intellectus contemplativi {contemplativam Ja} et {actus add. Pr} voluntatis contemplative, prout ipsa dicitur felicitas anime humane, ut est et dicitur contemplativa. Unde puto {puta Pr} quod in patria clare visioni que proprie et secundum se *{et secundum se: om. JaRaPr} non debeat *{debet JaRaPr} dici practica correspondeat amor, qui etiam {om. Ja} {et Pr} proprie non debet dici amor {actus Ra} practicus, et *{sed JaRaPr} contemplativus. [Pa 210 ra]

[2a. A Distinction: Aggregation vs. Division]

{et add. Pr} Ego credo quod non sit possibile modum istum dicendi rationibus improbare multam habentibus efficaciam, nec puto quod istum modum negasset Aristoteles ad sensum predictum. Tamen, his non obstantibus, potest dari alius modus {dicendi et add. Ra} loquendi {et dicendi add. JaMuMz}, videlicet quod cum felicitas debeat {debet Ja} dici {esse Ra} quid optimum et perfectissimum eorum que innata sunt inesse felici seu {vel Ra} felicitabilis *{felicitabili JaRaMuPbPr} secundum virtutem *{speciem JaRaMuPbAuPr}, optimum autem eorum que homini *{naturaliter /om. JaPr\ innata sunt add. AuMuMzPbJaRaPr} inesse potest {dici add. Ra} dupliciter considerari {contemplari JaPr}: uno modo optimum via compositionis seu aggregationis {congregationis Pr}, alio modo via divisionis seu {seu aggregationis... seu om. Ra}[Ra in margin] resolutionis: et sic utroque horum {istorum Ra} modorum potest dici humana felicitas.

Via ergo {igitur JaRaPr} compositionis optimum in homine {trs. 231 Ra} est congregatio ex omnibus virtutibus *{et add. JaRaPr} operationibus et dispositionibus que innate {innata JaPr} sunt homini convenire {invenire Ja} spectantibus ad ipsius meliorationem, tam secundum animam et singulas potentias anime quam [Ra 24a] secundum corpus et singulas partes ad integritatem corporis pertinentes. Hoc igitur nomen felicitas {?felicitatis Ja} istomodo {ita JaPr} supponeret {nomen felicitas istomodo supponeret: non supponitur Ra}[nomen felicitas supponeret Ra margin] pro tali congregatione adhuc appellando sufficientem [Ja 328 rb] adiacentiam extrinsecorum bonorum ad hoc quod homo valeat exercere expedite {expedire Ja} singulas operationes sibi convenientes et secundum virtutes anime et secundum virtutes {anime et secundum virtutes: om. Ra} [Ra in margin] corporis; et {om. Ra} ista est felicitas que a Boetio *{que a Boetio: om. JaRaAuPbMuMzPr} [Ra in margin] describitur *{descripta JaRaPr} que *{quod JaRaPr} est status omnium bonorum aggregatione perfectus. Et sic {om. Ja} "nihil imperfectum est {trs. Ra} eorum que felicitas", ut dicitur {om. Ra} in decimo {quarto Ra} huius [1177 b25]. Et sic diceret aliquis {om. Ra} *{Aristoteles JaPrPbMzAu} quod ille non esset simpliciter homo felix qui esset membro truncatus, {trs.231 Pr} vel egritudine detentius *{detentus JaRaPr}, vel incarceratus, aut infortunatus, vel carens *{amicis vel /aut Ra\ add. JaRaPr} divitiis exterioribus, prout notabatur in primo libro. Et *{prout add. JaRaPr} philosophi, fide Catholica et spirituali *{speciali Ja} [Au=Pa] {om. ErPb} [MuRaMzPr could be either spirituali or speciali] ac *{om. JaPr} supernaturali revelatione {renovatione Ra} [aliter revelatione Ra margin] carentes, scirent huiusmodi *{hoi=homini AuJaRaMuPr} [Mz=Pa] felicitatem attribuere in hac vita.

Via autem resolutionis, optimum in homine diceretur illa dispositio vel ille actus aut quocunque nomine nominetur que vel qui {esset membro... qui: om Pb} in predicta congregatione resoluta in suas partes esset optimum *{aliorum add. JaRaPr} et finalissimum aliorum, et *{om. JaRaPr} ad quod {om. Ja}[Jam] singula alia finaliter ordinarentur - non {dico add. Ra} quod illa resolutio fiat secundum {per Ra} realem remotionem partium abinvicem, sed secundum rationem distincte partes omnes considerantem {considerandum Ja}. Si igitur dicamus quod illud sic *{om. JaRaPr} optimum sit actus speculationis circa {per Ra} divinam essentiam, nos dicemus quod ille actus erit humana felicitas, ita quod hoc nomen felicitas {humana add. Ra} supponit precise pro illo {isto JaPr} actu, sed tamen non absolute a connotationibus; immo connotat {? Ja} sive {seu Ra} {? Ja} {om. Pr} appellat omnia prerequisita ad expeditum exercitium {trs. Ja} illius actus speculationis {exercitus Ja}, et nauraliter consequentia vel {et Ja} annexa {? Ra}, et sic {sicut Pr} appellat primitus amorem dei tanquam naturaliter consequentem ex illa speculatione si sit recta et perfecta *{et add. JaPr} delectationem his actibus connexam {annexam Ja} naturaliter, deinde etiam {om. Pr} appellat virtutem sapientie secundum quam est illa speculatio perfecta {trs. JaRaPr}; consequenter appellat prudentiam et virtutes morales parantes locum sapientie, ut dictum est in sexto *{libro add. RaPr}, deinde sensuum vivacitatem, deservientium intellectui ad speculationem, et tandem virtutes corporis et bona exteriora, sicut satis deductum fuit in {om. Ra} xvi questione primi libri *{huius JaRaPr}. et certum est quod istum modum loquendi {om. Ra} tenuit {? Ja} Aristoteles. Nec contra {om. Ja} istum modum {tenuit... modum: om. Ra}[Ra in margin] valent rationes que prius fiebant; faciliter enim respondendum {respondetur Pr} est {om. Pr} ad eas {faciliter... eas: om. Ra}[faciliter enim respondetur ad eas Ra margin].

[2b. Reply to the Arguments that Happiness Consists in More than One Act (1b[i\PNvii])]

Ad primam ponamus quod clara dei visio {trs. JaRaPr} sit humana felicitas in patria. Tu arguis quod tunc esset [Ra 25 a] felix si clare videret deum sine delectatione, immo cum tristita et odio dei. Ego nego, immo potius esset miser, quia tunc illa {ista Ja} {clara add. Ra} visio {dei add. Ra} non esset felicitas propter defectum appellatorum, sicut simitas, que licet supponat {supponit Pr} *{solum add. JaRaPr} pro cavitate, tamen appellat nasum; ideo {illa add. Ra} {ista add. JaPr} magnitudo et cavitas [Pa 210 rb] nasi que est simitas, si removerentur {removeretur JaRaPr} a {de Ja} naso et ponerentur in lapide, ipsa non amplius esset simitas, propter defectum connotati. Et ita, licet Aristoteles teneat felicitatem esse actum speculandi, tamen dicit in septimo huius quod dicentes hominem rotatum vel {et Ja} infortunatum esse felicem si sit bonus, *{etiam add. JaRaPr} licet actu speculetur nihil {licet... nihil: licet actus speculetur actu ?nihil Ja}, dicunt et {?vel/ut Ja} in primo huius similter. Et *{om. JaRaPr} quod *{igitur add. JaRaPr} dicebatur de albedine non est ad propositum, quia albedo significat id {illud RaPr} {om. Ja} pro quo supponit sine connotatione aliorum.

Ad aliam, que dicit quod tam voluntas quam intellectus est felicitabilis, {ego add. Ra} concedo. Sed ad solvendum clare istam rationem premittenda erit quedam alia distinctio de felicitate. Ideo nunc transeo. [new para. Ja]

Ad rationem sequentem [new para. RaPa] quando dicitur quod felicitas est dei {om. Ra} perfecta {trs. Pr} contemplatio, ego possum concedere. Sed ista {illa Ra} contemplatio est speculatio seu visio dei, tamen nomen contemplationis connotat, sicut nomen felicitatis, adiacentiam amoris et delectationis naturaliter connexorum illi speculationi vel visioni. Et tu dicis visio *{non add. JaRaPr} est perfecta contemplatio. Ego dico quod verum *{immo PbRaAuMuMzPr} {in hoc Ja} est {om. PbRaAuMuMz} adiacentibus sibi amore et delectatione, sed si non adiacerent ipsa {si...ipsa: om. Pb} non esset perfecta {magna Ra} {om. Pb} contemplatio {perfecta add. Ra} - immo {est adiacentibus... immo: om. Pr} nec {non AuPb} esset *{contemplatio nec etiam */om. JaMu\ esset /actus Ra\/oportet Pb\ add. RaMuJaPb} perfecta visio {adiacentibus... visio: om. JaMu}. Bene enim esset visio perfecta {om. Ra}[Ra in margin] sua essentiali perfectione, sed non sequitur, "ergo {igitur JaRaPr} {ita etiam Mu} perfecta *{donec etiam est /om. Ja\ perfecta add. JaRaMuMzPr} perfectione *{per /se add. Ra\ perfectiones JaRaAuPbMuMzPr} innata *{innatas JaRaAuPbMuMzPr} sibi {trs. JaRaAuPbMuMzPr} adiacere", sicut homo sine virtutibus moralibus {om. Pr} et {om. Pr} intellectualibus {trs. 321 JaRa} [Ja 328 va] non esset simpliciter homo perfectus, licet tamen esset perfectus secundum perfectionem essentialem.

Ad aliam que arguit de per se sufficientia felicitatis: dictum est {enim add. JaPr} *{in add. JaRaPr} xiii *{xiv JaRaPr} questione {om. Ra} primi libri, ubi positi fuerunt quattuor modi per se sufficientie ipsius et adhuc *{om. JaRaPr} posset addi quintus {modus add. Ra}: quia felicitas *{sic add. JaRaPr} est per se sufficientissima quod {quia RaPr} nullo indiget quod esset sibi *{vel felici add. JaRaPr} conveniens ad perfecte {perfectionem JaPr} vivere, quoniam hoc non indigeo quod habeo. Speculatio {speculationem Ja} autem que est humana felicitas omnia habet sibi adiacentia que conveniunt homini ad perfecte {perfectiones Ja} [Ra 15 b] vivendum {vivendi Ja}, et {om. JaPr} secundum corpus et secundum animam. Aliter ipsa non esset felicitas. Unde concedo quod felicitas *{speculatio JaRaPr} posset multis {melius Ra}[aliter multis Ra margin] indigere requisitis ad vitam perfectam hominis {trs. 231 JaPr}, sed tunc illa non esset felicitas humana. Ideo hec est per se vera: Felicitas est {om. Pr} {per se add. Ra} sufficientissima, sic quod nullo indiget {eget Ra}, ut dictum est {ut dictum est: om. Ra}.

Omnes autem auctoritates sive sacre scripture sive philosophorum {trs. 4312 Ja}, licet expresse dicerent felicitatem in dei amore {trs. JaRaPr} consistere vel in delectatione vel in amore et visione *{in amore et visione: simul visione ac amore RaPr}, aut felicitatem etiam {om. Ra} {?et Ra} {trs. Pr} esse amorem vel delectationem vel coniunctum ex amore et visione, exponerentur quod hec dicta fuerunt ad signandum {significationem seu signandum Ra} quod non potest {posset RaPr} esse felicitas sine illis, vel quod hec sunt necessario annexa *{consequentia JaRaPr} felicitati *{ad felicitatem JaRaPr}, vel consequentia *{connexa JaRaPr} ipsam {felicitati JaRaPr}, vel aliquo tali modo. {trs. Pr} Sepius enim sermones ponuntur non secundum verborum propriissimas significationes {om. Pr} et {om. Pr} acceptiones.

[2c. A Second Distinction: Happiness of Whole vs. Happiness of Parts]

Nunc ergo {igitur JaRaPr} admissa hac prima felicitatis distinctione {trs. Ja}, cuius membra coincidunt, que *{quantum JaRaAuPbMuMzPr} ad realem humanorum bonorum existentiam et eorum ordinationem in homine felici {felice JaPr} {homine felici: felicitatem Pb}, ego ponam {pono AuJa} [PbMzMu=Pa] adhuc {om. Ja} unam *{om. JaRaPr} aliam distinctionem de {ipsa add. RaPr} felicitate. Et notabo quod {om. Ja} cuicunque convenit habere propriam virtutem, ei convenit felicitas, et *{om. JaRaAuPbMuMz} si expedite operatur *{operetur AuPbMzMuPr} secundum illam {istam Ja} virtutem, habet *{om. JaRaAuPbMuMzPr} felicitatem *{om. JaRaAuPbMuMzPr} vel proportionabile felicitati. Dico "convenit sibi {trs. Ja} felicitas" si ipsum sit natum *{innatum JaPr} [Ra in margin] felicitari, "vel proportionabile" {dico... proportionabile: om. Ra} [in Ra margin] *{felicitati add. RaMuMzPr} si non proprie {trs. Ra} dicatur {trs. Pr} felicitabile {esse add. Ra}. Omne enim {om. Ra} quod attingit proprie virtuti {virtutem Ja} et operatur secundum eam expedite {trs. 4123 JaRaPbMuMzPr} est perfectum *{ut sic add. JaRaPbMuMzPr} et optime se habens et per consequens est felix vel [aut Ra margin] proportionabile {et... proportionabile: om. Ra}[Ra in margin] *{se habens add. JaMuMzPr} felici {felicitate Mu} *{felicitati JaPr}. Constat autem quod totius habentis partes diversas et ad diversas operationes naturaliter ordinatas assignanda est virtus [Pa 210 va] propria, *{et add. JaRaPrEr} uniuscuiusque partis et *{om. JaRaPrEr} eius virtus est *{etiam JaRaPr} ei *{om. JaRaPr} propria, et *{alicuius altera. Alia enim est virtus propria et add. JaRaPr} optima complexio cordis, et {om. Ra} alia {est add. Ra} cerebri, et {om. Ja} alia manus, et alia {om. Pr} oculi, et {om. Pr} cuiuslicet *{cuiuslibet JaRaPr} partis virtus propria alicuius *{om. JaRaPr} partis *{om. JaRaPr} illam {istam JaPr} partem bene se habentem perficit, et opus eius bene reddit; *{puta, oculi virtus et oculum studiosum facit et opus eius oculi /om. Pr\ bene reddit /bene reddit: om. Ja\ add. JaRaPr} oculi enim virtute bene {oculi... bene: om. Ra}[Ra in margin]{eius add. Ra} videmus, ut notatur in secundo huius. Ex quibus sequitur quod cuilibet parti totius bene ordinati {ordinari Ra} convenit propria felicitas, vel {et Ja} propria dispositio partis {om. Ra} proportionabilis felicitati {felici Ja}. Si ergo {igitur JaRa} largo nomine {modo JaRa} omne proportionabili *{proportionabile JaRaPr} felicitati vocemus felicitatem, tunc [anime et add. Ra margin] et corporis in homine erit felicitas et anime felicitas, et cordis et cerebri et manus et oculi *{et add. JaRaPr} alia huius {huiusmodi JaRaPr} {etc. add. Ra} et alia illius. Ideo et *{etiam JaRaPr} cum animam ponamus potentiam *{potentialiter JaRa} partialem *{partibilem Ja}, alia erit virtus atque felicitas [Ra 26 a] anime sensitive inquantum *{ut JaPr} {om. Ra} sensitiva {om. Ra}, et {om. JaRa} alia appetitive {appetitiva Ja} inquantum *{ut RaPr} {puta Ja} appetitivus *{appetitiva JaRaPr}, alia intellectus ut intellectus, alia voluntatis ut voluntas *{alia speculativi ut speculativus add. Ja} et {om. Ra} alia etiam {om. Ja} intellectus {om. Ja} activi ut activus et {om. Ra} alia speculativi {speculativa Ra} ut speculativus *{et alia speculativi ut speculativus: om. Ja}.

Sed {om. Ja} tunc de toto ex pluribus *{partibus add. JaRaPr} constituto que sit virtus atque felicitas ipsius, et quomodo ab uniuscuiusque partis propria *{virtute et add. JaRaPr} {et add. Pr} felicitate distinguitur, oportet considerare. Et potest dici quod ex virtutibus partium ordinatis et {om. Pr} proportionatis {proportionaliter Ra} resultat virtus totius que non est nisi ordinata et proportionata congregatio virtutum {partium... virtutum: om. Ja} partium vel {et Ja} potentiarum. et sic differt virtus {om. Ra}[Ra in margin] totius a virtute partis, sicut differt {om. Ra}[Ra in margin] congregatio multorum ab uno illorum. Et ita etiam si felicitas ponatur in opere {operatione Ra} secundum virtutem, felicitas totius differt a felicitate partis sicut congregatio multorum operum {om. Pr} ab uno illorum {om. Ja}, et hoc est loquendo secundum primum {unum Pr} modum dicendi *{dictum JaRaPr} in priori distinctione. Sed si loquamur {loquatur Pr} secundo modo, scilicet secundum denominationem a principalissimo [Ja 328 vb] congregationis - sicut si congregationem generalem universitatis {om. Ra} vocaremus congregationem rectoris, et congregationem *{specialem add. RaPr} unius specialis *{om. RaPr} nationis vocaremus congregationem {rectoris... congregationem: om. Ja} procuratoris - tunc diceremus quod virtus totius est {esset est Ja} virtus {om. Pr} principalissime partis. Ut {et Ra} si in *{om. JaRaPr} virtutem animalis diceremus esse {om. Ra} complexionem cordis que est propria virtus cordis, ista igitur nomina virtus cordis et virtus animalis supponerent pro eodem, sed tamen differenter, quia hoc nomen virtus cordis non appellaret virtutem seu complexionem {trs. 321 Ra} cerebri, aut epatis, sed hoc nomen virtus animalis appellaret complexiones virtuosas cerebri et {om. Ra} epatis {om. Ra} et aliorum membrorum. Ideo posito quod cor {om. Ra}[Ra in margin] esset optime complexionatum et non cerebrum, tamen *{tunc JaRaPr} illa complexio cordis esset virtus cordis, sed non amplius {om. Ja} diceretur {esset Ja} virtus animalis propter defectum connotati. Et ita proportionabiliter debemus {debet JaRaPr} imaginari de felicitatibus totius et partium quo ad opera virtutum in quibus {quo Ja} consisterent {consistet Ja} ille {illa Ja} felicitates {felicitas Ja}.

[2d. Application of the Second Distinction]

Nunc ergo {igitur JaRaPr} descendamus specialiter ad felicitatem hominis et felicitates suarum partium, et loquamur secundum primum {proprium Ra} modum loquendi prioris distinctionis, quia ille est facilior et *{om. JaRaPr} melior *{om. JaRaPr}, et dividamus hominem primo in portionem inferiorem que dicitur {vocatur JaRaPr} vegetabilis et sensualis, et illa {ista JaPr} est {trs. JaRaPr} composita ex anima et corpore (cum vegetatio et sensatio non exerceantur nisi in organo corporeo), et in portionem superiorem, que vocatur intellectualis, que est anima precise (cum operationes proprie [Ra 26 b] illi portioni {proportione Ja} non {om. Ja}[space left] sint in organo corporeo). Portio autem inferior dividitur in vegetabilem et sensualem. Vegetabilis autem {om. Ja} dividitur in singula membra, quorum quodlibet est compositum ex anima et corpore, et habet complexionem propriam et vegetationem propriam. Sensualis autem dividitur in sensum et appetitum sensitivum. Constat autem quod virtus sensualis {naturalis Ja} ex naturali {perfectione add. Ra} complexione perfecta est ad {om. Ra}[Ra in margin] clare et {? add. Ja} distincte sentiendum; virtus autem appetitus ultra bonam et *{om. JaRaPr} naturalem complexionem [Pa 210 vb] requirit habitum bone assuefactionis *{consuetudinis JaRa} inclinantem {inclinantam Ra} ad obediendum rationi. Portio autem superior dividitur potentialiter {proportionaliter JaPr} {proportionabiliter Mu} [AuRaMz=Pa] in partem activam et in *{om. JaPr} partem contemplativam sive *{in add. JaRaPr} practicam et speculativam, et utraque pars dividitur in intellectum et {om. Ra} voluntatem, scilicet pars practica in intellectum practicum {om. Ja} et *{voluntatem practicam et pars /et pars: ? Ja\ contemplativa in intellectum contemplativum seu speculativum add. JaRaPr} pars speculativa in intellectum speculativum *{pars... speculativum om. RaPr} et voluntatem contemplativam seu speculativam (quam non dico speculativam quia speculetur formaliter, sed quia eius actus ut sic sequitur actum speculationis). Virtus ergo {igitur JaRaPr} intellectus speculativi secundum Aristotelem est sapientia {sapientiam Ja}, et actus {actum Ja} secundum illam {istam JaPr} virtutem est speculatio circa divina, que *{est add. RaPr} felicitas intellectus speculativi; et virtus voluntatis speculative {speculationis Ra} {speculativi Ja} esset amor habitualis dei et totius ordinationis entium ut a deo dependens, et actus secundum illam {istam JaPr} virtutem esset actualis amatio dei *{etc. add. JaRaPr} consequens predictam actualem speculationem: que amatio esset felicitas voluntatis speculative. Et secundum veritatem felicitas {felicitatis Ra} intellectus speculativi *{om. JaPr} seu *{om. RaPr} {in Ja} contemplativi {om. Ra} {contemplative Ja} est visio clara dei *{et add. JaRaPr} felicitas voluntatis {partis Ja} speculative *{om. JaRaPr} seu *{om. JaRaPr} contemplative est {om. JaRaPr} actualis amor dei. Et sic felicitas totalis partis contemplative esset connexio dicti amoris et dicte visionis. Virtus autem intellectus practici est prudentia, et eius felicitas est actus prudentie; et virtus voluntatis practice est connexio virtutum moralium cum {om. Ra} prudentia {om. Ra}; et felicitas cuius *{eius RaPr} {om. Ja} est actualis inclinatio secundum {ad Pr} illas {om. Ja} virtutes ad iudicium prudentie. Virtus ergo {igitur JaRaPr} totalis portionis superioris est congregatio dictarum virtutum, et {om. Ja} felicitas congregatio {om. Pr} dictarum felicitatum.

Et sic, expediendo breviter de beatitudine in prima *{patria RaJaMuMzAuPbPr}, quia illa {ipsa Ra} transcendit methas {metas RaPr} huius {istius JaRaPr} considerationis, nos non diceremus hominem propriissime {trs. JaPr} esse beatum an *{ante JaRaPr} eius resurrectionem, quia deficit ei *{corporis JaRaPr} beatitudo seu eius {cuius Ja} optima [Ra 27 a] dispositio que est de integritate beatitudinis hominis {om. Ra} vel connotata per beatitudinem hominis, cum proprie *{proprissime JaRaPr} dictus homo sit compositus ex anima et corpore. Tamen ego confiteor quod secundum denominationem a parte principaliori (prout dicit Aristoteles {trs. Ja} quod homo est ipse intellectus), beatus petrus ex beatitudine anime eius {cuius Ja}, [Ja 329 ra] licet non resurrexerit corporaliter, est tamen *{om. JaRaPr} vere beatus et homo beatus.

Secundum autem Aristotelem dicendum est {? add. Ra} proportionabiliter {proportionaliter Pr} in hac vita: si enim homo sit felix secundum portionem superiorem practicam, non sequitur quod sit felix homo, sed {sit add. Ra} {est add. JaPr} felix activus {actus Ra}, non tamen *{felix add. JaRa} forte {felix add. Pr} speculativus, quod requiritur ad {hominem add. Pr} esse simpliciter {om. JaRaPr} hominem {om. Pr} {trs. Ja} felicem. Et si sit felix secundum sapientiam et prudentiam {trs. 321 Ra}, scilicet practice et speculative, tamen nondum {? Ra} {non Ja} sequitur quod sit felix homo, quia forte deficit felicitas alicuius partis portionis inferioris, ut si deficiat *{deficiant JaRaPr} oculus *{oculi Pr} aut *{aures Ja} pes *{pedes JaPr} aut manus vel impedita {pedita Ja} est pars vegetativa per egritudinem, {et add. Ja} ex quo sequitur impedimentum partis sensitive et iterum intellective quantum ad {om. JaPr} operis exercitium vel etiam ex {vel etiam ex: om. Ra} defectu nutrimenti non potest vegetativa in opus suum et impediuntur statim {cito JaRaPr} omnes alie virtutes. Et tamen felicitas hominis inquantum in hoc mundo naturaliter viventis secundum quod talis est {om. PbAuMuPr} [Pa=MzRaJa] talis *{om. JaRaPrPbAuMz} congregatio felicitatum omnium huiusmodi partium, vel {nihil Pr} connotantur. Ideo non sequitur si portio superior est in sua felici *{felicitate JaMzAuPr} *{et add. JaPr} prosperitate {probitate Ra} quod ex hoc sit felix homo {trs. 312 JaRaPr}. Et *{om. JaRaPr} hec est intentio Aristotelis.

[2e. Resolution of Questions about Bodily and External Goods from Book \SCI\ES]

Ex qua clare manifesta sunt multa que in primo libro querebantur. Manifestum est enim quod neque {nec Ra} in bonis exterioribus consistit humana felicitas {nec in voluptatibus: om. Pr} nec in voluptatibus nec in virtutibus aliquibus {om. Ra} [Pa 211 ra] corporalibus aut {om. Ja} earum *{om. JaRaPrEr} operibus {om. Ja} - immo nec in virtutibus vel operationibus intellectualibus nisi partialiter, vel si iuxta secundum {om. JaPr} modum *{loquendi add. JaRaPrEr} {secundum add. JaPr} prime distinctionis dicatur in opere {operatione Pr} intellectus consistere. Hoc tamen non est sine adiacentia aliorum humanorum bonorum {trs. JaPr} corporis et anime. Et apparet etiam {mihi Ra} quod illa {ista Ja} verba Senece in *{om. JaRaPr} quibus videtur {om. JaRaPr} sepius exclamare {videtur add. RaPr} contra hanc Aristotelis sententiam quorum aliqua recitata fuerunt in octava *{sexta JaRaPr} [rather decima sexta] questione primi libri, scilicet quod bona corporis vel mala, sanitas vel egritudo, divicie vel paupertas, etc. {om. Ra}, nihil augmentant vel diminuunt de humana virtute vel {?vere Ra} felicitate, nec {vel Ra} {nichil JaPr} ad eam apponunt {ponunt Ja} vel auferunt, etc., *{manifestum est /etiam add. Pr\ quod add. JaRaPr} prout illa {om. JaRaPr} verba {om. JaRaPr} sunt vera, nihil procedunt contra Aristotelem. Nam si loquatur de felicitate hominis ut est compositus ex corpore et anima {trs. 321 JaRaPr} vivens naturaliter, ipse non dicit *{diceret JaRaPr} verum {trs. Ra}. Si autem loquatur secundum quid, i.e. {scilicet Ra} de virtute hominis quantum ad porcionem superiorem, verum dicit {est JaPr} de virtute acquisita, sed non de acquisitione eius specialiter quantum ad sapientiam. Multum enim obesset {abesset Ja} studio {studioso Ra} corporis egritudo, captivitas, necessariorum indigentia, etc. {om. Pr} Nec bene dicunt *{diceret RaPr} de felicitate si consistit {consistat Pr} in opere sapientie. Et licet bene diceretur *{diceret Pr} de opere intrinseco virtutis practice, non tamen de opere extrinseco {intrinseco Pr} quod iam transit in amicos {et add. Ra} vicinos, et {om. RaPr} in rem publicam, etc., quoniam {enim add. Ra} se habere bene secundum quodlibet istorum requiritur ad hominem optime se habere, quod est hominem esse felicem {felices Ra}.[From this point manuscript Mz is collated continuously][Mz 162 va]

Item, Seneca in illis verbis *{suis add. MzJaRaPr} valde bene et {om. MzRaPr} pulchre et {om. Ja} sancte loquitur comparative sed {et Ja} non simpliciter et absolute. Dico "comparative" quia tanta est excellentia portionis superioris ad inferiorem quod nulla admittenda est comparatio earum ubi est incompossibilitas salutis earum {ubi... earum om. Ja}, et hoc tenemus ex fide nostra {naturaliter Mz}. Et Aristoteles hoc idem crederet *{teneret MzJaRaPr}, videlicet {verum Mz}[Mz between lines] quod longe *{om. MzJaRaPr} eligibilius esset perdere divitias, {et add. JaPr} amicos, membrum {membra Ra}, immo corpus et vitam temporalem {corporalem Ra} in casu incompossibilitatis, quam {quod Mz} {om. Ja} levissima {levissimam PbAuMu} culpa *{macula RaEr} {om. MzJaPr} [culpa in margin Pr] maculare porcionem superiorem. Ista locutio comparativa {et add. Ra} est intentio {trs. Ja} Senece et {omnium add. Mz}[omnium add. Ra margin] moralium omnium {om. RaMz} {?hoium Ja} . Videtur enim loqui {locutus Pr} ita *{om. MzJaRa} ut ait {Seneca add. Ja} in epistola "Inimicitias {? Mz}": "Vir *{om. MzJaRaPr} bonus *{om. MzJaRaPr} "Ab honesto nulla re deterrebitur {deteres igitur Mz}; ad turpia {enim add. Ra} nulla spe *{om. JaRaZnPr}[Mz illegible] invitabitur [Mz illegible]". Non fuit tamen {om. Mz} intentio Senece quod homo simpliciter {om. Ra} et {om. Ja} optime se haberet {trs. 3412 Mz} cum {? Mz} est {esset Ra} in tormentis afflictus et *{in JaRaPr} {om. Mz} egritudine detentus, carens cibo, pecunia et amicis; quia si tunc deberet optime {trs. MzJa} {deberet optime: optime optime crederat Ra} *{deberet optime: optime crederet Pr} se habere, non deberet magis statum {om. Ra}[Ra in margin] alium {appetere add. Pr} {trs. 231 Ra} qui *{quam JaRaPr} illum {istum JaPr} {statum... illum: istum cibum quam illum Mz} appetere {om. Pr}. Quod {quam Mz} negat Seneca, dicens in libello *{suo add. MzJaRaPr} {trs. 2341 Mz} De beata {om. Ja} vita {om. Pr}, "Non contemnet se sapiens si fuerit minime stature esse, tamen se procerum {trs. Ra} vellet [Ja 329 rb] malam valitudinem tollerabit bonam optabit"; "Totum fortune regnum despiciam {despiciem Ra}, sed ex illo si dabitur electio meliora sumam".

[3. Supplementary Questions]

Et quamvis ista videatur esse vera determinatio felicitatis *{de felicitate MzJaRaPr}, tamen circa *{in MzJaRaPr} ea *{quedam add. MzJaRaPr} {questiones add. Ja} oriuntur {trs. Pr} questiuncule {om. Ja} {quarum add. Ja}.

Prima *{una MzRaPr} est cum {quod add. Ra} homo se habeat {trs. Pr} optime {trs. 312 Mz} secundum animam et corpus, tamen *{om. MzJaRaPr} oportet *{eum add. JaRaPr} senescere et non se {om. Ja} habet *{habere JaRaPr} {haberet Mz} {eum add. Ja} tunc optime secundum corpus, in tantum quod ambulare non [Ra 28 a] potest et ita nullus senex esset homo felix, quod philosophi {philosophus Ja} non concesserunt {?concessunt Ja} {quod... concesserunt: om. Ra}[Ra in margin].

Secunda est utrum aliquis dormiens sit homo felix. {et add. Mz} Videtur quod non {videtur quod non: om. Pr}, quia tunc non operatur secundum virtutes intellectuales in quarum *{tamen add. MzJaRaPr} operatione {opere Pr} tu dicis humanam felicitatem {trs. Ja} consistere, saltem quantum {om. Ja} ad partem felicitatis longe *{valde MzJaRaPr} principaliorem. Sed contra *{econtra MzRaPr}, videtur {valde add. Ja} inconveniens si *{hominem add. Ra} {homo JaPr} {homines Mz} oporteat {om. Pr} ita sepe hominem *{om. MzJaRaPr} amittere {amitteret Pr} suam {summam Ja} felicitatem.

Tertia est *{om. JaRa} si homo sub {? RaMz} tormentis {? Ra} {tormenti Mz} seu *{sub MzJaRaPr} egritudine infortunatus vel captivatus non sit homo felix, an ergo {igitur JaRaPr} est homo miser vel {homo add. JaRaPr} infelix? Et videtur quod non si ante erat {trs. JaPr} felix, quia {in add. Ra} primo huius nullus {om. Ja} [Ja interlinear] {utique add. Ra} beatorum fiet {fiat Pr} {fuit MzJa} {erit Ra} [AuMuZn=Pa] utrique *{om. MzJaRaAuPbMuZnPr} miser.

Quarta est *{om. Mz} si homo semper optime se habet {trs. Ja} secundum animam et corpus usque ad quadragesimum *{om. MzJaRaPr} quartum *{om. MzJaRaPr} annum *{quadragesimum add. MzJaRaPr}, et per totam sequentem vitam eius {trs. 231 Ra} maneat in captivitate sepe sub tormentis, sepe sub egritudinibus, et {vel Pr} huiusmodi, an unquam fuerit {fuit Mz} verum dicere de {om. Ja} illo {om. Ja} quod ipse {om. Ra} esset {fuit Mz} felix homo {trs. MzJaRaPr}?

Quinta est an {trs. Mz} sit {om. Mz} {est JaRaPr} dare felice {felici Mz} feliciorem? Videtur {arguitur Ra} quod non, quia esse felicem est optime se habere, et optime *{optimo MzJaRa} non est melius {et... melius: om. Pr}.

[4. Replies to the Supplementary Questions]

[4a. Can an old person be happy?]

Ad primam questionem ego respondeo quod hominem optime se habere est hominem esse felicem, sed non optime se habere simpliciter {trs. 312 MzJaPr} (esset enim deus), sed optime se habere secundum quod natura hominis permittit secundum totum tempus {? Ra} complete {completum MuMzJa} {om. Ra} [AuPb=Pa] vite sue, referendo ad quamlibet partem temporis illud optime se habere, scilicet *{om. MzJaRaPr} secundum *{om. MzJaRaPr} quod permittit et requirit etas illius temporis. Si enim in puericia se habeat optime {se habeat optime: om. Ra} ut {et JaPr} puer, in iuventute ut {et Ra} iuvenis {? Mz}, in virilitate ut vir {et add. MzPr}, in senectute ut senex, ipse simpliciter dicendum *{dicendus MzJaRaPr} est homo felix, et in omni tempore vite sue, et in qualibet parte illius {om. Ra} temporis, verum est dicere quod {om. Mz} ipse est homo felix.

Contra {om. Ja} dices *{diceres JaRa} tu *{quia add. MzJaRaPr} tunc *{ipse add. MzJaRaPr} in tempore punicei *{pueritie MSS} diceretur vere homo felix; in quo {qua Ra} tempore {om. RaPr} tamen {trs. Mz} ipse {om. Ra} {in tempore... ipse: om. JaPr} nullam habet virtutem moralem aut {vel MzJaRaPr} intellectualem, et sic queretur *{sequitur MzJaRaPr} quod esset homo felix, sine sapientia {prudentia et Ra}, sine prudentia {sapientia Ra}, et sine virtute morali, quod est absurdum dicere et contra determinata {predeterminata Ra}.

Ista ratio est sophistica, et magis phisica quam ethica. Ego enim possum vere {?verum Ja} diligere *{dicere MzJaRaPr} quod Sortes currit in illo tempore in quo ipse {om. Mz} non currit. Loquor enim in uno tempore pro alio tempore. Aliter non possem {possum MzPr} tibi {om. Ra} contradicere dicenti quod Sortes non currit, quia nescio tibi contradicere donec locutus fueris. Contradicam ergo {igitur JaRa} tibi {trs. Mz} {igitur add. Ja} dicendo quod Sortes currit, et forte {Sortes Ja} non currebat quando loquebaris {loquebar Ja} et currebat [Mz 162 vb] quando loquebar {trs. 231 Ra}. Ergo {igitur Ja} uterque dicit verum {Sortes non currit... verum: Pr illegible} et sic {et sic: igitur Pr} ambe contradictione *{contradictoriae MSS} [Ra 28 b] sunt vere. Dico quod non, quia {om. Ra}[Ra in margin] contradicendo ego non loquebar pro illo tempore in quo ego loquebar, sed pro illo in quo tu loquebaris, et {etiam Mz} sic {om. Mz} nos {om. Pr} ambo pro eodem tempore loquebamur, sed in diversis {temporibus add. Ra}. Si ergo {igitur JaRaPr} in {om. Mz} tempore punicie *{pueritie MzJaRaPr} Sortis, ego dico {Sortis ego dico: om. Ra} Sortes est felix, ego dico verum, quia non dico hoc *{om. JaRaPr} pro {in Ja} tempore precise *{preciso JaRa} {trs. 312 Mz} in quo ego loquor, sed pro totali tempore vite Sortis in qua *{quo MzJaRaPr} ipse est, est *{om. MzJaRaPr} vere felix. Sed tu queris {queres Mz} *{quereres JaRaPr} non de loqui sed de esse, an Sortes est felix in tempore punicie *{pueritie MzJaRaPr}? Ego dico quod non nisi partialiter, quia ipse *{om. MzJaRaPr} est puer {trs. Ja} felix. {trs. Pr} An ergo {igitur RaPr} {om. Ja} ipse {igitur add. Ja} est felix tempore virilitatis {virtutis Ra} quando *{quo MzJaRaPr} *{tempore add. JaPr} ipse {om. Ja} est perfecte virtutibus *{virtuosus MzJaRaPr}, et secundum animam et secundum corpus {trs. 4231 MzRa}? Ego dico quod sic, secundum denominationem aperte *{a parte MzRaPr} principaliori felicitatis humane, quia est felix vir {trs. MzJaPr} {om. Ra}[Ra in margin], et virilitas est nobilor pars etatis humane *{om. MzJaRaPr}, sed non est [Ja 329 va] homo felix quia felicitas significat omniquaque perfectionem, et secundum corpus et secundum animam et secundum tempus {corpus Ja} conveniens naturaliter humane vite. Et hoc notavit {? Ra} Aristoteles decimo Ethicorum {huius Mz}, dicens: "Perfecta igitur felicitas hec utique erit hominis {homini conveniens Mz} accipiens longitudinem {hec... longitudinem: om. Ra}[Ra in margin] vite perfectam; nichil enim {om. Mz} imperfectum eorum que felicitas {infelicitas Ja}". Quomodo dices tu {trs. RaPr} nonne martires amore *{om. JaRaPr} dei {trs. Mz} *{qui add. JaRaPr} mortem {? add. Ra} passi *{sunt add. MzJaRaPr} vicesimo aut tricesimo sue etatis {trs. JaPr} anno fuerunt *{fuerint MzJaRa} homines felices. Diceretur quod non felices homines simpliciter, sed felices *{homines add. MzJaRaPr} secundum partem *{porcionem MzJaRaPr} superiorem, et etiam *{sic JaRaPr} feliciores quam {quamvis Ra} si {om. Ra} non passi fuissent *{mortem add. MzJaRaPr} pro {probatio et Mz} *{bono et add. JaRaPr} salute *{illius add. MzJaRaPr} partis superioris ad quam salus inferioris in casu incompossibilitatis nullam habet comparationem, ut dictum est *{prius add. MzJaRaPr}, et in resurrectione fient {sicut Ja} {fiunt Ra} *{vere add. MzMuJaRaErPr} felices homines totaliter. Et de hoc dictum est *{ante add. MzJaRa} in nona questione que soluta est in primo libro *{in nona... libro: om. MSS}

[4b. Can Someone Be Happy while Asleep?]

Sed ad hoc quod secundo queritur dicam *{Sed... dicam: Secunda /quarta Mz\ questio /conclusio Au\ soluta fuit in primo libro. Sed adhuc /ego add. RaMu\ nunc aliter quodammodo */solvo eam secundum logicam stipulationem add. ErRa\ et dico JaRaPrErAuPbMuMz} ut prius quod in tempore in {om. MzRa} quo quod *{om. MzJaRaPr} dormit {? Ja} verum est dicere quod ipse {om. Pr} est {om. Mz} felix. Sed tu {tunc Mz} queris {queritur Mz} utrum est felix pro *{in MzJaRaPr} illo *{om. MzJaRa} tempore pro {in JaPr} *{om. MzRa} quo dormit. {ego add. MzJaRa} Dico quod sic, quia ibi {? Ra} {in Mz} tempore {? Ra} {ibi add. Ra} accipitur indefinite {infinite Mz}, et est vera pro tempore totali {totalis Mz} vite sue, {et add. Mz} ideo simpliciter est vera {trs. 231 Mz}. Et tu concludes {contradicis Mz}, ergo {igitur Ra} dormiens est felix. {ego add. Mz} Concedo {concedendo Ra}, nec {non Ja} {neque MzRaPr} mirum, quia dormiens est vigilans, sed *{licet MzJaRaPr} non simul sed prius et posterius. Ego enim utor tempore tanquam presente non uno momento vel uno die sed totali tempore vite sue. Sed iterum {om. Pr} tu concludes, ergo {igitur JaRaPr} homo qui non speculatur est homo felix {est... felix: om. Ra}[Ra in margin]. {ego add. Mz} Nego [Ra 29 ra] consequentiam. Et {om. Mz} tu probas quia {om. Mz} {quod RaPr} nullus {nullum Ra} dormiens speculatur. Ego {om. Mz} nego. Sed concedo quod non {om. Mz} simul dormit et speculatur, sed prius et posterius. Sed pone {?pono Ja} quod per totam istam horam {trs. 231 Ra} {trs. Ja} dormiat. An igitur {ergo Mz} in ista hora speculatur? Dico quod non. An igitur {ergo Mz} in ista hora [Pa 211 va] est felix? Dico quod non, {An igitur is ista hora est... non: om. Ja} quia felicitas est secundum integrum tempus {trs. Ra} totius {om. Ja} vite. {sue add. Ja} Immo etiam posito quod in hac *{hora add. MzJaPr} tota *{vel add. MzJaPr} die ipse *{optime add. MzJaRaPr} contemplatur et anima {sic Mz} *{omnino JaRaPr} optime se habet secundum quod est possibile {trs. Mz} hominem naturaliter se bene {om. Mz} {trs. RaPr} habere {trs. Ja} per {om. Ja} unum {uno Ja} diem, {die Ja} ego dico quod ipse *{in add. MzJaRaPr} illo die {om. Ra} non est simpliciter homo {om. Mz} felix, {trs. 231 Ra} sed est felix secundum quid, *{scilicet quia est homo felix add. MzMuJaRaErPr} quantum *{secundum quod MzMuMzRaErPr} {quod Ja} spectat ad statum hominis {sed est... hominis: om. Pb} per unam {unum JaRa} diem. Sed an {utrum MzJaRaPr} ipse dormiens per totam istam horam precise sit felix in ista hora modo predicto {scilicet add. Ra} secundum quid, {om. Ja} scilicet {om. Ra} quantum {scilicet quantum: et secundum quid Mz} spectat ad statum hominis per unam horam? {ego add. MzJaRaPr} Dico quod sit, *{sic MzJaPr} quia ipsum dormire hac hora {trs. 3412 Mz} {trs. 231 Ra} est ipsum hac hora optime se habere, scilicet multo melius quam {?quod Ra} si vigilaret. *{et /vel Ra\ specularetur add. MzJaRaPr} Pono enim quod in tempore {ipse add. Ja} priori {ipse add. MzPr} in {om. Ja} tantum vigilaverit {om. Ja} et {om. Ja} {tantum add. Mz} speculatus est quod sensus indiget {indigent Mz} requie naturali, {naturaliter Mz} scilicet somno, pro ista hora, tunc certe melius est sibi nunc dormire quam ultra superexcedere in vigilia et speculatione. Dormit enim non {ut Mz} finaliter ut dormiat, sed ut {ut... ut om. Mz} valeat melius vigilare et potentius speculari. Unde sicut dictum est ante {om. Ja} {trs. 312 MzRaPr} {quod add. Mz} nos *{non MzJaRaAuPbMuPr} dicimus {dico Pr} felicitatem hominis {om. Ra}[Ra in margin] in speculatione consistere non *{om. MzJaAuPmMuPr} tanquam in congregatione {consistere... congregatione: om. Ra} omnium bonorum ad felicitatem requisitorum, sed {om. Ra} tanquam in optima parte illius {istius Ja} congregationis.

Et noli intelligere quod huiusmodi congregatio bonorum humanorum {trs. MzRa} integrans {integrat Ja} felicitatem vel requisita ad felicitatem sit tota simul; immo est [Mz 163 ra] secundum eius partes successive expansa per totalem vitam ipsius felicis, et est *{una add. MzRa} pro *{pars JaRaMzPr} {in add. Mz} una *{uno MzRa} die vel una hora alia et alia, alia die et alia hora, {alia et alia, alia die et alia hora: et alia ?aut alio Ra} {alia et alia, alia die et alia hora: et alia alio JaPr} *{alia et alia, alia die et alia hora: et alia alio vel alia Mz} ut modo loqui cum amico, nunc {modo MzJaRa} ire ad ecclesiam, modo dormire, modo speculari aut comedere, etc., {om. Ja} et quodlibet eorum quando oportet et ubi et {om. Mz} quomodo {om. Mz} etc. {om. Mz} Ideo si queratur de felici an sit felicior hora qua speculatur quam hora qua dormit, [Ja 329 vb] dicam {dico Ra} quod non, quia neutra hora est felix, sed *{concedo /exedo Ra\ quod add. MzJaRaPr} pars felicitatis que est in hora in {om. MzJaRaPr} qua speculatur est longe {valde MzJaRaPr} melior et honorabilior [Ra 29b] quam pars que est in hora in {om. MzJaRaPr} qua dormit.

Et ex predictis {dictis Ra} in *{hac add. MzJaRaPr} huiusmodi questiuncule {questiunculis Pr} solutione perficitur {conficitur add. Ra} materia *{consideratio JaRaPr} de continuatione {continuitate Pr} felicitatis de qua {alibi Ra} {aliquid Ja} in primo libro magis superficialiter dictum fuit {trs. 3412 JaRaPr} .

[4c. Can a Happy Person Become Miserable?]

De tertia questione dicendum *{est add. MzJaRaPr} quod miseria est contraria felicitati. Contrareitas autem attenditur secundum {penes Ra} maximam distantiam, ut habetur decimo Metaphisice, vel saltem {om. Pr} secundum magnam et {om. Ra} notabilem distantiam. Modo dictum est prius quod porcio inferior comparata ad portionem superiorem nullius est nobilitatis {et add. Pr} [est add. Ra margin] in casu incompossibilitatis. Ideo ego dico quod nunquam homo {trs. Ra} dicitur miser propter defectum porcionis inferioris si superior {inferior Mz} bene se habeat, sed solum miseri dicuntur cum {quibus JaRaPr} porcio superior est vitiis infecta. De infelicitate {felicitate RaPr} {infelice Mz} autem dicendum est quod communiter istis nominibus {modis Mz} {trs. Pr} intemperantia, {vituperantur Mz} iniusticia, {iustitia add. Mz} *{incontinentia add. JaRa} illiberalitas nos utimur tanquam contrariis istis {om. Ra} nominibus temperantia, iusticia, *{continentia add. Ra} etc., {om. Ja} et {om. Ra} *{sic add. MzJa} etiam isto nomine infelicitas vel infelix {idem add. Ra} possumus uti {om. Ra} contrarie huic nomini felicitas vel felix {om. Ra} {possumus... felix: om. JaPr} et tunc significant *{significunt MzJaRaPr} *{idem add. MzJaRaPr} miser et infelix. Ideo sicut de misero seu miseria dictum est sic dicatur de infelicitate sive infelici *{sicut... infelici: dicam */dicatur RaMzPr\ de infelici /infelicitate Ra\ /infelice MzPr\ sicut dictum est de misero MzJaRaPr}. Si autem infelicitas opponatur {diceretur JaPr} non contrarie sed {solum add. JaRaPr} privative ad felicitatem solum {om. JaRaPr}, tunc ille {iste JaPr} qui natus esset insensatus, scilicet non habens usum rationis {om. Ra} per {secundum totam Ra} vitam, ut {uti Ra} sunt *{om. MzJaRaPr} fatui naturales, diceretur infelix. Ille ergo {igitur JaRaPr} de que {quo MzJaRaPr} querebat questio neque {non Ja} *{nec MzAuRaPr} est miser neque *{nec MzJaRaPr} est {om. JaPr} infelix {felix Ja}, sed est non felix homo, quia {om. Ja} est {om. Ja} et non est {trs. Ja} simpliciter felix homo [infelix... homo: AuErMuMzPbPrRa=Pa].

[4d. Does Ill Fortune Later in Life Mean that the Person Was Never Happy?]

Ad quartam questionem patet ex dictis {predictis RaPr} quod ille nunquam fuit felix homo {om. Ra}[Ra in margin], licet fuerit {fuit JaPr} felix puer, felix iuvenis, et {vel Pr} forte felix vir; et licet etiam {forte add. Ra} fuerit {fuit Ja} felix secundum porcionem superiorem.

[4e. Can Anyone Be Happier than Someone Who Is Happy?]

Ad quintam questionem videtur mihi esse {om. JaPr} dicendum quod non debemus loqui de homine felice {felici Pr} secundum imaginationem mathematicam, scilicet quod semper extreme bene se habeat {habeant JaPr}, ita quod non sit possibile excedere {concedere Mz} in melius quam *{quamtumcunque JaRaAuPbMuPr} habet *{om. JaRaAuPbMuPr} modico excessu. Nullus enim fuit talis nisi solus Christus. Immo non potest homo naturaliter esse {om. Pr} {trs. 312 MzJaRa} vivens in hoc mundo quin aliqualiter {aliquando Ra} deviet *{deviaret MzJaRaPr} a recto {puncto Ra} et *{om. MzJaRaAuPbMuPr} perfectissimo *{om. MzJaRaAuPbMuPr} medio virtutis, nisi miraculose regeretur {dirigeretur JaRaPr} et {om. Pr} valde supernaturaliter ipsum haberet *{valde... haberet: per /om. Mz\ valde /magnam Ra\ specialem gratiam supernaturalem AuMuMzJaRaPrEr}. Dicimus ergo {igitur JaRaPr} de {scilicet add. Ja} naturali {illa Mz} moralitate {quod add. Mz} loquentes quod {om. RaPr} cum dicimus *{esse idem add. RaPr} {idem esse ?secundum add. Ja} hominem {esse add. Mz} felicem et *{hominem add. MzJaRaPr} optime se habentem, nos [Ra 30 a] intelligimus per {om. Ja} hominem optime se habere quod {om. Ra}[Ra in margin] non deficiat in corpore vel in membris {membro Ra} notabili defectu, quod {cum Ra} sit moraliter bonus *{virtuosus MzJaRaPr} et {om. Pr} prudens et sapiens et dives et fortunatus, ita scilicet {videlicet Ja} quod in nullo istorum notabiliter deficiat. Et sic concedo quod potest esse felice felicior, et *{sicut JaRaPr} temperato temperantior {temperatior Mz}. Ideo grammatici magni {trs. MzJaPr} {grammatici magni: magni magistri grammatici Ra} *{grammatici magni: grammatici magistri [conjecture]} dicunt {om. Ra}[Ra in margin] non repugnare superlativo quod iterum comparetur, ut optimus optimior optimissimus.

Si autem iste non sint {sunt JaPr} dictarum questionum solutiones reales, tamen recipiantur {trs. MzJaPrEr} {tamen recipiantur: om. Ra}[recipiantur tamen Ra margin] sicut logice et lusive. [no new para. in RaMzJa] Et apparet quod omnes {eius Ja} rationes *{que add. JaRaPrEr} hinc inde facte {tacte Pr} {inde facte: indefinite Ra} *{fuerunt add. JaRaErPr} non procedunt contra determinata {predeterminata Mz} prius {om. MzJaRaPr} {et sic finitur q. ?quattuor add. Ra} [new para in Mz] [In Ra new question begins with heading 'ut autem pho] Quicunque duorum modorum {modorum add. Ra} loquendi de felicitate prius narratorum in presenti {precedenti MzRaJaAuPbPr} questione {trs. 567412 MzJaRaPr} teneatur. Tamen {si Pr} manifestum est quod humana felicitas consistit {consistat JaRaPr} quodammodo in uno actu, scilicet vel tanquam in illo {uno Ra} {isto Ja} actu qui est felicitas, vel tanquam in illo {isto Ja} qui est principalissimus et finis aliorum in congregatione {cognitionem Pr} {cognitionem eorum Ja} [Er=Pa] que est felicitas. Ideo querendum {inquirendum Pr} est utroque modo dicetur {dicatur MzJaRaPr}, scilicet *{om. MzJaRaPr} quis {quid Ra} sit ille {iste Ja} actus in quo consistit humana felicitas. Nam (ut dicit Aristoteles {philosophus Pr} in {om. Pr} primo {om. MzJaRa} huius) "ad vitam cognitio eius {huius Pr} magnum habet incrementum, et quemadmodum sagitatores signum {signa Mz} habentes {om. Ra} [Ra in margin] magis utique adipiscemur quod oportet". Ille enim est finis et signum {et add. Mz} in quem {quam Ra} oportet finaliter {trs. MzJaRa} ordinare {trs. Pr} omnes actus humanos - unde alii et alii secundum quod putant {possunt Mz} {computant Pr} illud signum et finem esse aliud et aliud, aliter et aliter ordinant vitam suam, alii peius, alii melius. Et quia nullus magnorum [Mz 163 rb] philosophorum *{et moralium add. JaRaPr} posuit {possunt Ra} [posuit Ra margin] illum {istum Ja} nisi {om. Ra} actum {actu Mz} {trs. JaPr} voluntatis [Ja 330 ra] aut actum {actu Mz} intellectus, quinta questio secundum sensus predictos formabitur {quinta... formabitur: etc. Pr}

John Buridan, On Aristotle's Ethics, book 10, q. 5

Question 5. Does Human Happiness Consist in an Act of Intellect or in an Act of Will?

QUINTO queritur utrum humana felicitas sic consistat in actu intellectus vel in actu voluntatis?

[1. Preliminary Arguments]

[1a. Arguments that Happiness Consists in an Act of Will]

Arguitur *{primo add. JaRaPr} quod consistit {consistat JaPr} in actu voluntatis,

quia dicunt aliquid *{quidam MzJaRaPr} theologi quod secundum actum voluntatis magis meremur, ideo *{etiam add. JaPr} rationabile est {om. Ra} quod secundum actum voluntatis principalius premiemur {premietur Mz}; premium autem finale est ipsa {om. Ja} felicitas; ergo {igitur Ra} {om. JaPr}, etc.

Item *{om. JaRaPr}, secundo *{etiam add. JaPr}, dicunt {etiam add. Ra} aliqui theologi quod summa virtutum hominibus *{homini MzRaPr} inexistentium est caritas, que est ipsius voluntatis; ideo actus eius qui {que Pr} est actualis amor dei est actus summus et optimus, et per consequens in {om. Ja} illo {om. Ja} {quo MzRaPr} consistit [Ra 30 b] humana {om. Ja} felicitas. Ideo primum mandatum dominicum est {om. Ra} de illo amore: "Diliges {dilige MzJaRaPr} dominum {om. JaRaPr} deum tuum {om. JaRaPr} *{ex toto corde add. MzJaRaPr}", etc.

Tertio, quia in illo actu {?potentiaque Ja} {potius Pr} consistit humana felicitas secundum quam {quem Ja} {amorem add. Pr} homo maxime {om. Pr} unitur obiecto beatifico; sed hoc est secundum actum voluntatis, qui est amor; nam {non Pr} secundum intellectionem non {om. Mz} intime unitur intelligens cum intellecto; quia ita intelligimus quod {quia Mz} {et Ra} refutamus et fugimus sicut quod acceptamus et prosequimur; sed amor sic unit amans {amoris Ra} amato quod amicus est "alter ipse", ut dicit Aristoteles; et quod ipsi {amicus Ra} *{amici JaPr} condonant {contemnant Mz} {condempnant Au} [MuPb=Pa] se {sese Pr} sibi invicem.

Quarto, quia {ita add. Ra} vetula amans deum, licet de deo modicam {modicum Ja} habeat {habens Ja} {trs. 3412 JaRaPr} noticiam, placet deo quia {quod MzJaPr} amat, {ipsum add. JaPr} et *{om. MzJaRaPr} tamen *{om. JaRaPr} {quantum Mz} magnus *{autem add. MzJaRaPr} clericus multas {multam Ja} habens de deo noticias {notitiam Ja} {trs.312 Pr}, si {om. Ja} non amat {diligens Ja} deum, non placet deo; sed illud est nobis {om. Pr} longe {valde MzJaRaPr} {trs. Mz} {nobis add. Pr} melius et felicius {facilius Ra} per quod placemus deo quam per quod ei non placemus {trs.231 Pr}. Ergo {igitur JaRaPr} amare deum est *{in add. JaRaPr} nobis *{valde /multo JaPr\ melius et add. JaRaPr} felicius {felixius Ra} {multo add. Mz} quam cognoscere ipsum *{deum MzJaRaPr}.

Item, in meliori actu {om. Ra}[Ra in margin] consistit *{magis add. MzJaRaPr} {trs. Ra} humana felicitas, cum felicitas sit quid optimum in homine; sed probatur quod actus voluntatis sit melior, quia *{actus add. MzJaRaPr} est ille {iste Ja} {trs. MzJaRaPr} melior quidem *{qui est MzJaRaPr} {actus add. JaPr} determinatus ad bonum *{bonos JaRaPr} quam {om. Ra} ille {om. MzJaRaPr} qui est {om. Mz} indifferens bonis et malis; verus autem amor, scilicet {amor add. Ra} amicitie, non est nisi inter bonos, et nihil amamus nisi *{sub add. MzJaRaPr} ratione boni vel apparentis boni; intelligimus autem bonum sub ratione boni, et malum sub ratione mali; ergo {igitur JaRaPr}, etc. Et Aristoteles, nono {om. Ra}[Ra in margin] Metaphisice, utitur tali *{simili MzJaRaPr} ratione ad probandum quod studiose *{studiosa MzJaRaPr} potentie *{potentia MzJaRaPr} actus sit melior et honorabilior.

Item, ceteris [Pa 212 ra] paribus actus et *{vel JaRaPr} potentia {potentiae Ja} dicunt *{dicuntur MzJaRaPr} meliores et nobiliores que *{qui MzJaPr} sunt melioris obiecti, ut {et prout Ra} {om. Ja} patet secundo *{decimo JaRaPr} huius {om. Pr} et prohemio De Anima; ergo {igitur JaRa} {ita Pr} sequitur {similiter JaRaPr} si sint {sunt JaPr} duo actus vel due potentie circa idem obiectum {bonum Ra} quod {tamen MzRaPr} {cum Ja} ille est *{esset MzJaRaPr} melior et nobilior qui fertur in illud obiectum sub ratione melioris; sic {sit Ra} *{autem add. MzJaRa} {enim Pr} est de voluntate; fertur enim voluntas in deum sub ratione boni et optimi, intellectus autem magis sub ratione entis aut {et Ra} veri; ergo {igitur JaRaPr}, etc.

Item, beatitudo inter ea que beato insunt {om. Mz} {trs. Ra} *{beato insunt: sunt in beato JaPr} est sibi maxime amabilis; sed {multo add. Ra} *{in beato add. MzJaPr} voluntas est {trs. Mz} sibi amabilior quam intellectus *{intellectio RaPr} {ergo etc add. MzJa} *{igitur etc add. RaPr}: probatio *{minor patet /probatur Pr\ MzJaRaPr}, quia unaqueque potentia sicut et unaqueque res plus inclinatur naturaliter {trs. JaRaPr} ad *{suum add. JaRaPr} actum proprium {om. RaPr}[Ra in margin] quam ad actum alterius potentie; ergo {igitur JaRaPr} voluntas cuius {?cuiusque Ja} est {om. Ja} {trs. Pr} amare plus amat in ipso beato actum volendi qui est eius actus {trs. Ra} proprius quam actum intelligendi qui est alterius potentie.

Et confirmatur, quia [Ra 31 a] beatitudo {voluntas Ra} *{felicitas JaPr} est quid delectabilissimum, primo huius; actus autem volendi est {in Pr} beato {est add. Pr} delectabilior quam actus intelligendi; ergo {igitur RaPr}, etc. Minor probatur, quia (ut dictum est {in add. Mz} secundo huius, {in add. Ja} questione secunda *{undecima JaPr} {11 AuPbMu}) delectabile dicitur ex eo quod apprehensibile est sub ratione convenientis ipsi appetenti; tale enim adeptum delectat; appetens autem dicitur {intellectus est add. Pr} voluntas et non intellectus {et... intellectus: om. Pr} ea ratione qua dicitur {om. Ra} intellectus, et {igitur JaRaPr} {ergo Mz} convenientissimum {convenientissime Mz} voluntati {om. Pr} [in margin Pr] ea ratione qua dicitur {om. Ja} voluntas {om. Ja} est {et JaPr} delectibilissimum, et hoc est actus volendi qui est proprius actus {trs. Mz} eius ea ratione qua dicitur voluntas; ergo {igitur MzJaRa}, {om. Pr} etc.

Item, cuius [Ja 330 rb] oppositum est peius *{melius JaPr}, illud {hoc MzJaRaPr} est melius *{peius JaPr}, ut habetur in Topicis, et in nono *{octava MzJaRaPr} huius {Ethicis et Ja} de regno et tyrannide; sed odire deum, quod opponitur ad amare, est peius quam ignorare, quod opponitur ad cognoscere; ergo {igitur JaPr}, etc.

Item, delectatio est actus non intellectus sed voluntatis; et {sed Pr} tamen in vicesima octava questione {trs. 312 JaRaPr} septimi libri argutum fuit {est MzJaRaPr} quod delectatio sit {om. Pr} in homine quid optimum {om. Ra}[Ra in margin] {trs. 3412 Ja} et delectabilissimum *{et delectabilissimum: om. JaRaPr} et finalissimum, scilicet propter quod finaliter sunt operationes {trs.231 Pr} *{et add. JaRa} intellectus et voluntatis; ad quod sequitur quod vere {verus Ra} in ea consistit {consistet MzJa} humana felicitas.

Item, cum libertas sit nobilis conditio, potentia est nobilior que est liberior, [163 va] et per consequens ab ea procedit actus {et Ja} nobilior et felicior; si ergo {igitur JaPr} [Ra in margin] voluntas sit potentia liberior [nobilior Ra margin] intellectu, actus eius erit nobilior {om. Ra}[Ra in margin] et {om. Ra} felicior {om. Ra}; tunc ergo {igitur JaPr} ad arguendum quod voluntas sit *{potentia add. MzRaPr} liberior oportet *{om. MzJaRaPr} capere *{cape MzJaRaPr} rationes que *{ad hoc add. JaRaPr} adducebantur {ducebantur Ra}[adducebantur Ra margin] in principio prime questionis huius *{om. MzJaRaPr} decimi *{om. MzJaRaPr} {ideo add. Mz}.

[1b. Arguments that Happiness Consists in an Act of Intellect]

Oppositum arguitur ex eadem {eodem Ja} {questione add. Mz} maiore {om. Mz} subsumendo *{sumendo MzRa} quod intellectus est {sit Ja} potentia liberior quam voluntas, et *{quod JaRaPr} potest argui {om. Ra}[Ra in margin] per rationes que adducte fuerunt *{ad hoc add. JaRaPr} in eadem *{om. MzJaRaPr} prima questione, et etiam per decimam conclusionem tertie questionis {trs. Ja} eiusdem *{om. MzJaRaPr} decimi *{om. MzJaRaPr} libri *{om. MzJaRaPr}.

Item, quia {om. Ja} speculatio est actus intellectus, et *{om. MzJaRaPr} non *{actus add. MzJaRa} voluntatis, et tamen secundum Aristotelem felicitas est quedam speculatio. Dicit enim expresse in {om. RaPr} 10 {Ethicorum JaPr} {huius Mz} et probare {primo Ja} intendit quod perfecta felicitas quedam est speculativa {trs. 321 MzJaRaPr} operatio {comparatio Ra}, et concludit in fine capituli dicens, "Quare utique {virtus Ja} erit felicitas speculatio quedam {om. Ra}". Idem {item JaPr} patet {apparet JaRaPr} per Senecam {idem add. JaPr}, quia ratio {ideo JaPr} est {om. Ja} {actus add. MzJaRaPr} intellectus, *{et add. MzJaRaPr} non voluntas *{voluntatis MzJaRaPr} *{scilicet add. MzRaPr} ea ratione qua dicitur voluntas; et tamen Seneca dicit (ut allegatum est in quarta *{precedenti MzJaRaPr} questione) quod in homine optimum quid est ratio, et quod sola ratio perfecta beatum facit.

[1c. A Third View: Happiness Is the Soul Itself]

Deinde posset quis {aliquis RaPr} arguere quod humana felicitas nec {non RaPr} sit actus intellectus nec voluntatis *{intellectus nec voluntatis: voluntatis nec actus intellectus RaJaPr}, sed sit {om. RaPr} ipsamet anima. Quia felicitas ponitur esse optimum bonum humanum, et hoc est {ipsa add. Pr} anima; est enim omni accidente {accidenti Ja} nobilior et melior {trs. 321 JaRa}, ut dicit Commentator, secundo De Anima.

[1d. A Fourth View: Happiness Consists in the Activity of Sense]

Potest etiam argui quod consistit {consistat Pr} in opere *{operatione JaRaPr} sensus. Quia concessum est [Ra 32 b] in prima questione huius decimi {om. JaPr} quod sensus est perfectior et {om. Ja} intellectu et voluntate, et potentie {potentia JaRa} [PbPrMu=Pa] perfectioris et melioris {trs. 321 Ra} {perfectioris et melioris: nobilior et melior Ja} debet esse operatio perfectior et melior {trs. 321 Ra}, quia felicitati multa nomina attribuimus in superlativo gradu, ut quod est quid optimum, delectabissimum [sic], et perfectissimum *{delectabissimum et perfectissimum: perfectissimum et /om. Mz\ delectabilissimum MzJaPr}, etc.

[2. Answer to the Question]

[2a. Preliminary Observations]

Notandum est {quod add. Ra} de quibusdam talibus nominibus quod {om. Ra} sive ipsa *{sint pure add. MzJaRaPr} sinonima sive aliquo modo differant secundum rationem, tamen reputamus ea omnia pro eodem supponere, et ideo de quocumque subiecto fuerit probatum unum illorum, reputo quodlibet aliorum {illorum Ra} {eorum Pr} tamquam probatum de illo {isto JaPr} eodem subiecto {trs. Ra}, et *{similiter add. MzJaRaPr} de quocumque illorum probatum fuerit {trs. Pr} {est Mz} aliquid predicatum, reputo idem predicatum {reputo... predicatum om. Ra}[reputo predicatum idem Ra margin] tanquam probatum de quolibet illorum *{aliorum MzRaPr}, {probatum... illorum om. Ja} et enumero {numero MzPr} ad presens plura illorum nominum, ut actus optimus, actus nobilissimus, actus perfectissimus, {trs. 3412 JaPr} dignissimus, excellentissimus, honorabilissimus, item et amantissimus (cum magis bonum magis debeat amari ceteris paribus), et finalissimus (quia cum in ordine essentiali finium semper finis sit melior ordinatis ad ipsum, necesse est finem ultimatum et finalissimum aliorum esse optimum {trs. 231 JaRaPr}); item {iterum Ra} etiam liberrimum *{liberrimus MzJaRa} {liberius Pr} (quia quod est liberrimum libertate finalis ordinationis, hoc est simpliciter liberrimum, ut *{secundum JaRaPr} dictum *{dicta JaRaPr} est *{om. JaRaPr} prius); et idem {illud Ra} etiam *{om. JaRaPr} est {om. Mz} optimum et finalissimum, ut etiam {om. Ja} dictum est {fuit JaPr} {trs.231 Mz} prius.

Adhuc etiam oportet quod pro eodem supponat {supponet Au} iste terminus {om. AuMz} actus delectabilissimus, quia ex eo delectatio in aliquo bono {om. Pr} apprehenso sub ratione {boni add. Ja} [boni add. Er and deleted] presentis et adepti {operandi Au} dicitur {om. Au} potior et maior ceteris paribus quod {quia Er} illud bonum est apprehensum {sum add. Au} sub ratione melioris et convenientioris {perfectioris Ja} et secundum perfectiorem apprehensionem {determinationem Ja}, prout in septimo libro determinatum *{declaratum MzRa} fuit; constat autem quod [intellectus et add. Ra margin] apprehensio intellectualis et recta est perfectior quam sensualis vel *{et JaMuEr} {om. Au} obliqua et {est Mz} falsa; ergo {igitur JaRaAuMuPrEr} in illo {isto Pr} actu maxime delectamur {maxime delectamur: om. Mu} {quantum add. Au} quem {quam MzPbMuAuEr} [PrRaJa=Pa] {in add. MuAu} apprehensione intellectuali recta et vera apprehendimus [Ja 330 va] sub ratione optimi {om. Au; in margin} *{adepti. Sed constat quod ratione recta et vera non /om. Ja\ apprehendimus /sed... apprehendimus: om. Pb [see below]\ sub ratione optimi /sub... optimi: om. Au margin\ add. MzJaPb; RaAu in margin} [ErMu=Pa] nisi {non Mz} id *{om. MzJaPbMuPr} quod est optimum, nec sub ratione {nisi... ratione om. AuRaPr}[RaAu add in margin] actus nostri optimi *{trs. 312 MzMuAuJa} {actus nostri optimi: optimi actus sed restat quod rationi recta et vera non apprehendimus nostri Pb} nisi {non Ra} id *{om. MzJaRaMuAuPr} quod est optimus {nec... optimi om. Pb} actus {trs. Ja} noster -- aliter apprehensio esset falsa {trs. 2341 Pb}; ergo {igitur JaRaAuPr} inter actus nostros maxime delectamur in optimo vel de optimo, sic per modum optimi apprehenso et tale {talem Au} cuius apprehensionem per modum optimi {apprehenso... optimi om. Ra}[Ra in margin] et convenientissimi sequitur maxima delectatio {delectatione Ja} voco delectabilissimum {trs. Pb}. Idem {item etiam Ja} est ergo {om. Ja} {igitur MuAuRaPr} {trs. MuAuMzRaPr} actus noster optimus et actus noster delectabilissimus.

[2b. Theses]

Cum ergo {igitur JaRaPr} in principio questionis supposuerimus quod vel in actu intellectus vel {in add. MzJaRaMuPr} actu voluntatis consistit humana felicitas ad sensum ibidem {datum vel Ra} expositum, *{et add. JaRaMuPr} [Au=Pa] omnis talis actus est alicuius {actus MzAu} obiecti quod intelligimus *{intendimus JaMuPr} vel {id est Ja} quod volumus aut quod *{nolumus JaMuPb} amamus vel odimus in quo nobis complacet {placet Ra} vel displicet, etc. [no new para: same sentence continues], et *{om. MzAuEr} ego {om. JaPr} {ponendo add. Er} pono istam conclusionem primam

quod {iste add. Ja} actus in quo consistit humana [Ja 33a] felicitas, sive sit actus voluntatis sive intellectus {trs. 321 MzJaRaPr}, est circa deum obiective,

quia {quod Ja} oportet illum {istum Pr} [Mz 163 vb] actum inter omnes alios actus intellectus vel {et Ja} voluntatis esse nobiliorem et nobilissimum, ut supponitur; sed constat {stat Ra} quod ceteris paribus actus qui est nobilioris obiecti est nobilior. Longe *{valde MzJaRaPr} enim esset {om. Ra} nobilius et excellentius intelligere deum {om. Ra} quam festucam, etiam *{om. MzJaRaPr} si esset eque firma et {vel Ra} evidens utraque {om. Ja} intellectio {om. Ja} et eque specialis -- immo etiam *{et add. MzJaRaPr} quamvis multa differentia {om. Ra} {trs. JaPr} esset in evidentia, ut *{hoc MzJaRaPr} concedunt omnes philosophi; sed {om. Ja} omnium bonorum {obiectorum Ra} [AuPbMzMuJa=Pa}] sive intellectus sive voluntatis, deus *{solus add. JaPr} est obiectum nobilissimum {solus add. Mz}; igitur {obiective add. Pr} ipsius solius *{om. MzRaPr} tanquam *{om. MzRaPr} obiecti {om. Pr} {obiective Ra} est ille {ipse Mz} actus {igitur... actus: obiective dei om. Pr; ipsius est actus iste Ja} in quo consistit humana felicitas. Et in hoc {quo Ja} concordant omnes theologi {om. Ja} et {om. Ja} morales philosophi {trs. Ja}, et est omnibus indubitabile *{concedentibus add. MzJaRaPr} quod homo debeat secundum rectam rationem magis amare deum quam seipsum, de quo fuit dictum {trs. MzJaRaPr} in nono questione septima {prima Mz} *{in nono questione septima: in septima /prima Au\ questione noni libri JaRaMuPbAuPr}

Pro secunda *{alia JaRaPr} conclusione {om. Ra} notandum *{est add. JaRaPr} quod de necessitate omnem actum voluntatis {volicionis Pr} precedit actus intelligendi quod *{quo JaRaPr} volibile {velle Ra} {nobilem Ja} seu obiectum voluntatis apparet bonum vel malum. Dico bonum si debeat sequi complacentia {contemplativa Mz}, acceptatio {om. JaPr}, *{amor add. MzJaPr} desiderium aut {vel Ja} delectatio {acceptatio... delectatio: delectatio, acceptatio, amor vel desiderium Ra}. {et add. MzJaPr} Dico malum si debeant sequi actus oppositi. Hec alias dicta sunt et apparent tertio De Anima. Appetibile enim movet *{animam add. Ja} eo quod sic {om. Ja} *{sit MzPr} intellectum vel {aut JaPr} {om. Mz} imaginatum, et movet {eo... movet om. Ra}[Ra in margin] quia bonum [Pa 212 va] vel apparens bonum, ut ibidem {ibi JaRa} dicitur. Et cum iudicatum fuerit obiectum bonum et nobis bonum, sequitur necessario complacentia in illo obiecto {trs. Ra}, ut dictum est in tertio libro. Et si {sicut Ra} illud iudicium *{iudicatum MzJaAuMuPbPr} [Ra=Pa] fuerit verum *{om. JaAuMuPbPr} [MzRa=Pa}] certum et firmum de pura bonitate obiecti sine aliqua {alia JaPr} ratione malitie {om. Ja} consequentis vel concomitantis, tunc sequitur necessario non solum complacentia sed amor et acceptatio, prout hoc *{om. JaRaPr} [Pr=Pa] dictum est {fuit MzRaPr} {om. Ja} in octava questione septimi {primi Mz} libri.

Ex his autem sequi videtur quod si de pura et {om. Ra} firma {trs. 321 MzJaRaPr} bonitate obiecti fuerit iudicium perfectum {trs. RaPr}, scilicet firmum et certum {trs. 321 Ja}, tunc *{illud add. MuMzAuPbJaRaPr} necessario {necessarium Au} *{iudicium PbMuJaRaPr} sequitur perfectus amor seu *{et MzJaRaAuPr} acceptatio et *{seu AuMzJaRaPr} volitio perfecta, et si tunc {illud Au} *{om. MuRaJaPr} iudicium non fuerit perfectum non sequitur perfecta acceptatio {et volitio... acceptatio: om. Pb}. Istud {idem Mz} declaro (licet videatur quod {om. Mz} debeat {om. Mz} {debet RaPr} per se concedi) primo quod {quia Pr} ad *{om. MzJaRaPr} tale perfectum iudicium sequitur perfecta acceptatio {trs. Ra} et perfectus amor, quia ad aliquid {aliquod MzRa} perfectum *{om. MzJaRaPr} iudicium potest sequi perfecta {perfectus Mz} acceptatio {appetitio Ra} et perfectus amor *{et... amor om. RaJaPr}, et non potest sequi perfectior acceptatio ad iudicium imperfectum quam {om. Ja} ad {om. Ra}[Ra in margin] perfectum [imperfectum changed to perfectum Ra]; ergo {igitur JaRaPr} ad tale perfectum iudicium potest sequi perfecta acceptatio. {et perfectus amor... acceptatio om. Mz} Sed si potest sequi, sequitur, quia {quod Mz} dictum est quod non sequitur per modum libertatis oppositionis, licet *{sed MzJaRaPr} per modum libertatis *{necessitatis MzRaJaPr} naturalis {om. Ra}; tale autem sequitur {tale Ja} tantum quantum *{sequi add. MzJaRaPr} potest (dico *{om. JaPr} nisi deus de potestate absoluta velit auferre vel superaugere); ergo {igitur Mz} {om. Ra} etc. {om. Ra}

Probo etiam {sic add. Mz} {quod add. MzJaRaPr} eodem modo quod {om. MzJaRaPr} si iudicium {illud add. JaRa} non fuerit perfectum, non sequitur amor [Ra 34b] perfectus seu acceptatio perfecta, quia causis {tamquam Ra}[causis Ra margin] necessario requisitis ad esse et productionem alicuius effectus existentibus diminutus *{diminutis MzJaRaPr} non videtur possibile quod proveniat {eveniat Ja} effectus perfectus. Sed iudicium de bonitate obiecti est causa necessaria ad productionem volitionis, ut dictum fuit: immo etiam est necessaria ad esse eius et permanentiam; apparet enim {etiam Pr} quod cessante actuali cognitione, cessat omnis volitio {cognitio Pr} vel complacentia vel delectatio, ut in somno perfecto quod {qui Ra} est sine somnio {sompno Ra} {trs. 231 Ra}. Verum est tamen *{om. MzJaRaPr} quod ex somnio proveniunt {om. Ra} sepe delectiones et {aut JaRaPr} tristitie aut timores *{etc. add. MzJaRaPr} quod *{ideo add. JaPr} est quia somnium est quedam apprehensio.

Item, sicut impossibile [im interlinear Mz, in margin Pr] [Mu=Pa] {possibile Ja} est voluntatem ferri in incognitum *{obiectum add. MzJaRaPr}, ita videtur pari ratione quod non possit {posset Ja} plus {om. Ra} ferri in obiectum quam ipsum sit cognitum. Ergo {igitur JaRaPr} non posset plus {trs. Ra} amare quam apparet {appareat MzRaJaPr} esse *{mihi MzJaRaPr} amandum. Quod enim est ultra gradum cognitum est tanquam incognitum. Ideo videtur quod non potest voluntas ferri ultra gradum iudicatum.

Neque {nec JaRaPr} contra {om. Ja} hoc {om. Ja} valet obiectio que *{om. MzJaRaPr} fiunt *{om. MzJaRaPr} quia {qua JaPr} sepe {contra filium add. Ra} {de filio add. MzJaPr} dicit pater vel mater {trs.321 Pr} de {om. MzJaRaPr} filio {om. MzJaRaPr}: "Scio quod malus {malum Pr} est et {om. Mz} quod nimis diligo eum, {quoniam add. Mz} *{sed add. JaRa} nec *{non MzJaRa} possum cessare quin diligam eum". {nec... eum: om. Pr} Dico enim quod ibi {om. Pr} est obviatio {obviaus Mz} sensus ad rationem. Illa enim mater vere {om. Ra} concludit quod secundum rationem {trs. 231 JaRaPr} ille {iste JaPr} non est {sit Pr} sic {trs. JaRa} amandus; sensus autem ex naturali inclinatione iudicat quod sit valde amandus, et vincit sensus rationem *{om. MzJaRaPr} et non permittit intellectum sistere in iudicio rationis. Unde sensualiter illa *{om. MzJaRaPr} mater amat illum *{om. JaPr} filium {om. Mz} *{suum add. JaPr} sicut gallina pullum suum, {om. Pr} et plus inquantum intellectus contrahitur {trahitur JaPr} ad sensum, et iudicat tandem cum sensu dimittens rationem de {om. Mz} malicia {dicitur add. Mz} eius.

Item quia *{om. JaRaPr} si voluntas posset ultra iudicium, hoc sibi proveniret ex sua libertate oppositionis. Sed ex sua *{illa RaPr} libertate [Mz 164 ra] non potest hoc sibi {trs. JaPr} provenire; ergo {igitur JaRaPr}, etc. Maior conceditur, et *{om. JaPr} {sed MzRa} minor prima facie videtur falsa, quoniam voluntas ex sua libertate potest minus velle vel amare quam sit iudicatum esse bonum -- immo potest non velle. Si ergo {igitur JaRaPr} potest minus {velle add. Ra}, quere non potest maius {? Ra}? Respondetur per rationem priorem quod non est simile de minus et de maius {magis RaPr}, quia minus clauditur in maiori; ideo {igitur Ra} illud minus non est incognitum. Sed maius quantum ad gradum secundum {om. JaPr} {in MzRa} quem *{quo JaRaPr} excedit est incognitum, quia sic non includitur {clauditur MzJaPr} in minori.

Declaro ergo {igitur JaRaPr} dictam minorem, quia (sicut {om. Ra} dictum est in tertia questione {trs.23451 Pr} tertii libri) libertas non est nobis data finaliter ad malum sed ad directionem. [Pa 212 vb] Videamus {videmus AuMz} [JaPbMu=Pa] igitur {ergo Mz} quod si {sit Ra} iudicium de bonitate obiecti *{non add. MzJaRaPr} sit perfectum {trs. 231 Mz}, tunc {?tamen Ja} libertas de non acceptando {accipiendo JaRa} iudicatum vel de minus acceptando {accipiendo JaRa} expedit nobis vel saltem *{statim MzJaRaPr} ad non acceptandum {accipiendum JaRa} malum vel ad *{tutelam seu /vel RaPr\ add. MzJaRaPr} *{ad add. RaPr} cautelam ne {ut Ja} forte acceptemus [Ra 35 a] malum. Nam si quod iudicio [Ja 331 ra] illo apparet bonum non sit bonum vel *{sed Ra} sit *{om. MzJaRaPr} malum, ut {vel Ra} si sit iudicium erroneum, tunc statim expedit non acceptare, quia acceptaretur malum; si autem illo iudicio apparens bonum sit {om. Pr} bonum, {om. Pr} tamen non est certum quod sit bonum, igitur {ergo Mz} ne acceptetur {non... acceptetur om. Ra}[Ra in margin] malum {om. Ra}, tutela {est add. MzJaRaPr} et cautela {trs. 321 Mz} bona est {om. MzJaRaPr} differre acceptationem donec plenius {plene Ja} ostendatur veritati *{veritas MzJaRaPr} quod sit bonum et non malum. Sed {si Mz} in {im- Mz} plus {om. Ra} acceptando quam sit iudicatum nullo modo *{horum modorum JaRaPr} {modorum Mz} prodesset libertas. Nam si tali {om. MzJaRaPr} iudicio apparens bonum non sit bonum sed malum, nocet *{noceret JaPr} {nocere Mz} acceptare illud, et adhuc plus nocet *{noceret Pr} acceptare plus; si autem quod illo {isto Ja} iudicio apparet bonum sit bonum, tamen non est certum quod sit {om. Pr} bonum {om. Pr} iam *{ideo MzJaRaPr} acceptare ipsum, et plus non est cautela neque tutela, sed periculum et casus. Ergo {igitur JaRaPr} non est *{trs. 231 MzJaRaPr} nobis {om. Ra} [Ra in margin] ad hoc data {om. Ra} [Ra in margin] libertas *{trs. 3412 MzJaRaPr} .

His ergo {igitur MzJaRa} premissis, ego ponam {pono Pr} secundam conclusionem ad principale propositum

quod humana felicitas non consistit {possit Ja} in {om. Ja} intellectuali apprehensione essentie {esse Mz} seu bonitatis divine falsa vel {vero Ra}[vel Ra margin] infirma vel incerta *{ficta JaPrPb} {victa AuMu} [ErMz=Pa], nec in aliquo actu voluntatis sequente talem apprehensionem.

Quia omnis talis apprehensio est imperfecta {trs. MzJaRaPr} et defectuosa, et {igitur Pr} etiam {om. Ja} omnis {trs. MzRaPr} actus voluntatis sequens talem naturaliter est *{talem... est om. MzJaRaPr} imperfectus, ut dictum est; sed in nullo *{actu add. MzJaRaPr} imperfecto *{seu defectuose add. MzJaRa} {seu voluptoso add. Pr} consistit *{humana add. MzJaRaPr} felicitas; nichil enim imperfectum est {om. Pr} {in Mz} {trs. Ja} eorum que felicitas, ut habetur decimo huius {Ethicorum MzRaPr} .

Inde videtur {videbitur Ra} sequi {om. Ja} corollarium {om. Ja} {corollarie Pr}, quod prout fidem distinguimus contra claram seu {et Pr} evidentem noticiam, felicitas humana {om. Ra} non consistit in actu fidei quantum ad illa {illam Ja} de quibus innati sumus habere evidentiam, sive dicamus in hac vita sive {dicamus add. JaRaPr} in patria. Talis enim actus non est perfectus; semper enim de eodem {enim... eodem: ideo actus Ja} de quo possumus habere evidentiam *{trs. MzJaRaPr}, perfectius est scire cum evidentia quam credere sine evidentia. Sed tu dices {dicis Ra} {diceres Ja}, nonne ergo {igitur JaRaPr} noticia secundum fidem est noticia perfecta? Ego dico quod non, prout {secundum quod Pr} corollarium {? Ra} est {om. Ra} positum *{trs. MzJaPr}. Unde licet diceremus fidem quam {om. Pr} de {sanctissima add. Ra} trinitate habemus manere quantum ad id {circa add. Ja} quod ipsa est cum beatitudine *{cum beatitudine: obiective JaPr} in {om. Pr} patria {om. Pr}, tamen non maneret *{manet JaPr} cum illa connotatione, {quod add. JaRaPr} scilicet {om. MzJaRaPr} {quam add. Mz} non esset de trinitate evidens noticia.

Utrum autem {om. Ra} noticia sit perfecta {trs. 231 MzJaRaPr} quam secundum fidem habemus de trinitate {beata add. Ra} in hac vita, {ego add. MzJaPr} dico quod sic, quantum {quod Ja} spectat ad statum viatoris {maioris Ja}, immo multo perfectior quam evidens {om. Ra}[Ra in margin] et demonstrativa scientia quod triangulus habet tres *{etc. add. MzJaRa}. Sed hoc non {om. Ja} est contra corollarium, quia {om. Pr} dicebatur {om. Pr} "de quibus innati sumus habere evidentiam".[Ra 35 b]

Tercia conclusio {questio Ja} ponitur

quod humana felicitas secundum modum a principio questionis expositum non consistit {consistat Pr} in delectatione,

quia dictum est {om. Ra} quod bonum finalissimum est optimum, et per consequens in eo consistit humana felicitas, et non in {om. Pr} aliio. Sed delectatio inter actus humanos non est bonum finalissimum, quia dictum est in vicesima {om. JaPr} octava questione septimi *{libri add. JaRaPr} quod principali {om. Ra} seu primaria intentione {quod add. Ra} delectatio est pro[p]ter operationem. Ergo {igitur MzJaRa}, etc.

Item {iterum Ra}, istam conclusionem aliqui {trs. Ja} nituntur {trs.3412 Pr} probare seu declarare sic *{probare... sic: sic demonstrare MzJaRaPr}. Quia felicitas humana {trs. MzJaRaPr} [Mz 164 rb] inter omnes actus nostros debet esse nobis {nobilior Ja} delectabilissima; sed {?vera add. Ja} nulla {nostra JaRa} delectatio est nobis delectabilissima {sed... delectabilissima: om. MzPr}; ergo {igitur RaPr}, etc. Maior ponitur ab Aristotele, {etc... Aristotele: om. Pr} et conceditur tanquam principium. Et {om. Pr} minor {om. MzJaRa} [AuMuPr=Pa] probatur, quia {om. Ra} dupliciter dicitur {enim add. Ra} aliquid {trs. JaPr} nobis {om. Ra} delectabile: uno modo obiective, alio modo subiective. Obiective dicitur aliquid *{nobis add. JaPr} {trs. Pr} delectabile quia {quod Ja} nobis unibile seu adipiscibile [Pa 213 ra] et {seu Pr} apprehensibile per modum uniti nobis, seu adepti. Talem enim apprehensionem nostram sequitur necessario, et connectitur ei delectatio. Subiective autem dicitur {dicetur Mz} delectabile illa apprehensio quam sic necessario consequitur et cui *{ei MzJaRa} connectitur delectatio. Alii autem ponunt [Ja 331 rb] tercium modum quam *{quem MzJa} dicunt {Subiective autem dicitur aliquid delectabile illa apprehensio quam sic necessario consequitur et cui connectitur ei delectatio. Alii autem ponunt tercium modum quem dicunt add. Pr} delectabile formaliter, et dicunt hoc {trs. Ja} esse delectionem. Sed istum modum dimittimus *{dimittemus Ja} quia hoc {om. Ja} non est nisi sicut si *{om. MzJaRaPr} diceremus *{dicere MzJaRaPr} quod albedo est alba, {et add. Ja} quod anima est animata, quod motus movetur, et huiusmodi; et tales predicationes non recipimus *{nisi add. MzJaPr} tanquam proprias *{improprias MzJaRaPr}. Revertamur ergo ad duos {?? Ra} priores *{predictos JaPr} modos, et patet {apparet MzJaPr} quod delectabilissimum obiective non est nisi deus. {nullus deus add. Ra} Nam ipsum solum possumus apprehendere recta et vera apprehensione {apprehendere MzRa}, per modum optimi et nobis optimi secundum dicta prius; et ipse potest nobis uniri {trs. Ra} per gratiam et gloriam {trs.321 Pr} ex parte sua {sui Ja} et per eius contemplationem et {per add. Ja} amorem ex parte nostra. Et sic {si Ja} ipse potest apprehendi a nobis sub ratione boni *{om. JaRaPr} et *{om. JaRaPr} optimi *{et /ac Mz\ nobis optimi add. MzJaRaPr}, et sub ratione nobis uniti et adepti {quod add. Ja}, et nichil possumus aliud {trs. MzJa} sic {trs. 231 Pr} apprehensione vera apprehendere et solam talem apprehensionem {?? Ja} sequitur maxima {maxime JaPr} delectatio. Ergo {igitur MzJaRaPr} solus deus est {sic add. JaRaPr} obiective {om. Ja} delectabilissimus. Et nulla {enim Ra} nostra {om. Pr} delectatio, immo *{etiam add. MzRaPr} nullus noster actus {trs. MzRaPr}, scilicet nobis inherens, est deus. Ergo {igitur RaPr} nulla nostra {om. Pr} {trs. Mz} delectatio est nobis delectabilissima obiective. Et hec deductio bene demonstrat {nobis add. Ja} primam conclusionem prius positam, scilicet quod in dono *{deo MzJaRaPr} vel circa deum consistit humana felicitas obiective. Sed iterum apparet quod nulla nostra delectatio {om. Mz} est nobis delictabilissima subiective, quia sic delectabilissimum est illa operatio seu apprehensio cui necessario consequitur et connectitur in nobis maxima delectatio, et illa est apprehensio dei, ut dictum est, que non est {om. Pr} delectatio; ergo {igitur MzRaPr}, etc. Cum ergo {igitur RaPr} neutro {nullo Ra} modo *{delectatio add. MzJaRaPr} {trs.312 Pr} sit nobis delectabilissima, [Ra 36 a] sequitur (ut videtur) quod ipsa non est nostra felicitas.

Sed tamen ista ratio {trs. Pr} non est {om. Pr} demonstratio {demonstrat Pr} ad predictam conclusionem, prout {ut Pr} mihi apparet. {quia add. MzJaRaPr} Dicerent enim {om. MzJaRaPr} sustinentes aliam opinionem quod felicitas nostra est nobis delectabilissima obiective non simpliciter (quia *{sed MzJaRaPr} solus deus, ut bene probatum est), sed inter omnes actus nostros. Quia {om. Ja} {quod Pr} ipsa sic est {trs. Mz} optima, et {quod Ja} optimum est delectabilissimum. Modo {om. Ra} non est probatum quod ipsa non sit obiective delectabilissima {obiective add. Ra} inter omnes *{om. MzJaRaPr} actus nostros; ideo sto magis in prima opinione *{om. JaRaPr} seu *{om. JaRaPr} ratione. Verum est quod ex *{hiis add. MzRa} {hic add. Ja} dictis sequitur corollarie quomodo felicitas humana est homini {bonum Ra} felici {trs. Ja} delectabilissima; non enim est {trs. Ja} sibi delectabilissima {sed add. Ja} obiective, sed {sicut Pb} deus {sed deus: om. Ja} [MuMzPr=Pa], sed bene inter actus humanos est sibi delectabilissima obiective {sed deus... obiective: om. Au}, quia beatus non solum intelligit et amat deum {trs. 312 MzJaRa} , sed reflexive potest intelligere et intelligit {intelliget Mz} se intelligere et amare et delectari. Quodcumque ergo {igitur Ra} istorum sic *{sit MzJaRaPr} optimum et felicitas *{hoc add. MzRa} {hic add. Pr} potest {?huius add. Ja} beatus *{om. MzJaRaPr} intelligere vere per modum obiecti *{optimi MzJaRaPr} presentis et habiti et *{om. MzJaRaPr} optimi *{om. MzJaRaPr} inter actus nostros, et talem apprehensionem cuius felicitas *{iam add. MzJaRaPr} est obiectum, consequitur necessario {necessaria Mz} maxima delectatio que posset *{possit MzJaPr} haberi obiective {trs. Ja} de aliquo actu nostro {om. Ra}. Sed etiam cum hoc felicitas est nobis delectabilissima {trs. Mz} subiective, si ponamus {ponimus JaRaPr} quod ipsa sit illa dei nobilissima apprehensio, quoniam est illa {illam Mz} {ista Ja} *{trs. MzJaRaPr} cui consequitur necessario et connectitur simpliciter optima {et delectabilissima optima add. Ra} et perfectissima delectatio, ut dictum est. Cum autem dicimus illam apprehensionem esse delectabilissimam subiective, non est forte propria locutio, quia non recipit {respicit Mz} illam denominationem *{delectationem MzJaRaPr} sed anima; dictum enim fuit prius {trs. Ja} quod illa apprehensio non passive sed active se habet {habeat MzJaRaPr} [Mz 164 va] ad actum voluntatis sequentem: sed magis proprie {om. Ra} diceretur quod illa apprehensio esset [Pa 213 rb] delectabilissima connexive et causaliter causalitate activa inter actus nostros.

Cum ergo {igitur Mz} {om. Ra} nullus ponat humanam felicitatem consistere in simplici complacentia vel desiderio, prout distinguitur ab actu volendi seu amore acceptatio *{acceptativo MuMzPr} [?acceptative Ra margin] quos *{que MuMzJaErPr}[que Ra in margin] pro eodem reputamus, manifestum est quod non restat nisi videre an felicitas consistit {consistat Pr} in illa perfecta dei apprehensione vel in actu volendi {seu... volendi om. Ra}[Ra in margin] et amandi consequente. Et melius placet michi ponere

quod in apprehensione sive intellectione perfecta ipsius dei consistit {consistat RaPr} humana [Ja 331 va] felicitas. Et hec sit quarta conclusio et ultima. {?q Ja}

Hanc *{conclusionem add. MzJaRaPr} ego teneo *{primo add. MzRa} quia Aristoteles et {om. Ja} Seneca {om. Ja} et alii antiqui {philosophi Ja} morales {om. Ra}[Ra in margin] in manifesto suorum sermonum omnino {omnes Ra} preferunt {precesserunt Ra} aliis actibus humanis rationem {ratione Ra} et speculationem {speculatione Ra}, et etiam omnibus {trs. MzJaRaPr} virtutibus humanis preferunt {om. MzJaRaPr} sapientiam.

Secundo etiam persuaderi potest hec {ista MzJaRaPr} conclusio per rationes et auctoritates que in prima questione {trs. Ja} huius {om. Ra} decimi fuerunt adducte de libertate et divino *{dominio JaMzAuMuErRaPr} intellectus et etiam {om. Ja} in tertia questione.

Et iterum posset *{potest JaPr} illa {ista MzJaRaPr} conclusio confirmari ex hoc {eo Ja} quod {quia Pr} multi theologi tenent quod {et Ra} quorumcumque duorum entium, quorum neutrum est deus [Ra 36 b] nec unum {nec unum add. Ja} de essentia seu de {om. MzJaRa} integritate alterius, deus utrumque potest a {om. Ja} reliquo {a reliquo: unum ab altero Ra} separare et sine reliquo conservare. Ideo dicunt quod deus de eius potentia {trs. Pr} absoluta posset in {om. Ra} anima Nicholai *{Petri JaRaPr} conservare claram {om. Ra} ipsius dei visione *{visionem MSS} auferendo amorem et omnem actum volendi, et econverso posset {potest JaPr} in eadem {ea MzJaRaPr} conservare dei amorem seu volitionem auferendo visionem et omnem actum intelligendi.

Hec tamen {enim Ja} dicta {om. Ra}[Ra in margin] nec {non Ra} approbo ad *{om. JaPr} presens *{om. JaPr} nec reprobo, quia nec *{non MzJaRaPr} sunt de scientia quam dedit nobis Aristoteles, et excedunt nostram artium facultatem. Secundum quam tamen {om. Pr} (et non supra {sua Ra}) fuit intentio mea {nostra Ra} tractare {om. Ja} de moralibus in hoc libro, et si aliquando ego *{om. MzJaRaPr} transgredior, ego hoc reputo {puto JaPr} {trs. MzRaJaPr} factum {om. MzRa} *{esse JaPr} incidentaliter *{incidentale JaRaPr}. Verum est tamen quod bene {om. Ra} ad dictam nostram {trs. MzJaRa} facultatem spectat considerare {om. JaRaPr} quid ex aliquibus positis {positis deleted Ja} possumus ultra concludere sive illa posita sint {sive Ra} {sicut Ja} possibilia sive impossibilia, et hoc tam {om. MzJaRaPr} in terminis moralibus {forte add. Ja} quam {et MzJaRaPr} naturalibus. Videamus ergo {igitur Ra} quid {trs. Mz} sequitur {sequeretur Pr} si esset clara visio {trs. MzJaPr} dei sub ratione nobis presentis et intimi et optimi secundum quod est in nostra vera beatitudine et {?scilicet add. Ja} circumscriberetur amor et volito acceptativa, posito tamen quod deus reliqua dimittat se consequi et precedere *{procedere MzJaRaPr} naturaliter sicut {trs. MzJaRaPr} innata sunt *{se MzJa} [Ra in margin] consequi et {sic add. Ja} precedere *{procedere MzJaPr} [Ra in margin]. Manifestum est mihi quod talem [tale Ra in margin] apprehensionem [apprehensione Ra in margin] sequitur {sequeretur Mz} naturaliter {innata... naturaliter: om. Ra}[Ra in margin] et inseparabiliter perfecta delectatio. In hoc enim consistit natura et {delectatio add. Ra} conditio {conditionis Ra} delectationis quod sit inseparabiliter passio propria talis apprehensionis, scilicet obiecti sub ratione boni {et add. Ra} presentis et obtenti. Sed pone econtra quod maneat amor et volitio sine visione, id est sine intellectuali apprehensione, non consequitur delectatio. Tunc arguamus sic. {om. Pr} Ille actus noster est perfectior quem {qui JaRaPr} solitarie positum {quam add. Ra} modo predicto consequeretur *{consequitur JaRaPr} perfecta delectatio quam ille quem nulla delectatio sequeretur {consequeretur JaPr} {sequitur Ra}. Et ita secundum opinionem illorum theologorum concluderemus *{concludemus JaPr} nostrum propositum.

Iterum {item RaPr}, actus attingens primo et immediate ad {om. Ja} ipsum deum qui est obiectum beatificum est nobilior actu non primo et immediate attingente ad ipsum. Sed actus intelligendi est qui primo et immediate attingit {trs. 312 MzJaRaPr}, et {non add. MzJaRaPr} amor vel volitio non {om. MzJaRaPr} nisi mediante cognitione. Igitur {ergo Ja}, etc.

Hoc etiam apparet secundum quosdam theologos qui valde probabiliter ponunt (ut {om. Ra} {et Ja} michi videtur) quod in beatificatione anime in patria deus immediate et tanquam causa totalis agit in anima visionem sue essentie. Dico "immediate" [Pa 213 va] quia non mediante aliqua *{om. MzJaRaPr} alia specie intellectuali {intelligibile Ra} vel alio quecunque *{quocunque JaRaPr} representativo {representatione Ja} ipsius. Dico etiam "tanquam causa totalis" quia ad illam visionem facienda *{faciendam MSS} nichil {om. Ra}[Ra in margin] aliud concurrit [Mz 164 vb] active et determinative nisi deus. Volitio autem {aut Ja} vel {om. Ja} amor non sic {sit MzPb} primo et immediate fit {om. JaPrMuPb} [RaMzEr=Pa] ab ipso deo, sed mediante visione illa, que etiam visio [Ra 38 a] forte concurrit ad productionem amoris, sicut activuma [sic] *{activum MzJaRa} secundarium et determinativum. Sed quod {sed quod: et sic Ja} *{sic add. RaPr} est primo et immediate {mediate Ra} a deo {et immediate a deo add. Ja} est {om. Ra} nobilius eo quod non sic. {sit Ra} Nam propinquius {sensus add. Ra} nobilissimo ceteris paribus {om. Ra} debet concedi nobilius sic *{sicut JaRaPr} {om. Mz} enim *{om. MzJaRaPr} Aristoteles ponens ordinem entium in dependentia eorum ab ipso deo poneret intelligentiam primo et immediate dependentem esse omni {cum Ja} alia sequente {consequente MzJaRaPr} nobiliorem {nobilior est Mz}.

Et si iste rationes non sint {sunt JaPr} demonstrabiles *{demonstrationes MzJaRaPr}, tamen sunt persuasiones eque fortes sicut ille que {om. Ja} ad partem oppositam solent adduci, quod magis apparebit si videantur solutiones illarum {earum Ra}.

[3. Reply to the Preliminary Arguments of Question 1 for the Will Being Freer than the Intellect (1a[i\PNix])]

Ad primam igitur {ergo MzJa} rationem *{alterius partis add. MzJaRaPr} adductam in principio {in principio: om. Ra}[Ra in margin] prime questionis, quando dicitur quod intellectus conparatur {operatur Ja} ad voluntatem {volitionem MzJa} sicut subiectus ad dominum, ego nego, sed [Ja 331 vb] potius econverso. Dico {quod add. Ja} enim quod intellectus (ut dicitur primo Politicorum) principatur appetitui principatu regali, non solum appetitui sensitivo sed etiam intellectivo, si non sit ordo perversus {versus Ra}.

Et quando dicitur quod {om. Pr} "intellectus deprecatur" {etc add. Pr}, ego dico quod intellectus aliquando necessitat voluntatem sicut dictum fuit, sed non cogit eam neque violentat, quia hoc esset {esse Ja} non {trs. Ja} regaliter sed {magis add. Ra} tyrannice principari. Rex autem et papa non precipiunt subditis suis, saltem bonis, cogendo eos {om. Ja}, sed exhortative et {om. Pr} persuasive {om. Pr} precipiunt bene agere, ostendendo per suas leges et decretales quid {quod Mz} *{que JaRaPr} oporteat agere et {ea add. Ra} a quibus abstinere, et ita intellectus se {om. Ja} habet {om. Ja} ad voluntatem. Et huiusmodi exhortationes ut *{et JaPr} persuasiones regales vocatur {vocat Mz} Aristoteles "deprecationes", cum dicit quod intellectus ad optima deprecatur. Et mirabile est quomodo magni {magis non Au} *{magistri JaRa} [PbMuMzPr=Pa] viri *{om. MzJaRaPbMuErPr} utuntur ista auctoritate ad probandum quod intellectus subiciatur voluntati, cum Aristoteles dicat etiam *{om. MzRaPr} intellectum uti hac deprecatione ad appetitum sensitivum, quem dicit aliquando adversari rationi, cum tamen {om. Ra}[Ra in margin] nullus dicat intellectum esse subiectum appetitui sensitivo nisi in pravis et ordine perverso. Et Christus, verus dominus, usus {?? Mz} fuit ad {om. Ra}[Ra in margin] subditos suos huiusmodi deprecationibus, id est {id est: scilicet JaRaPr} exhortationibus et persuasionibus; et sic etiam faciunt boni prelati ad populum sibi subiectum {subditum JaPr}. Non nego tamen quin sint alie deprecationes inferiorum ad superiores, ut quod dent ipsis {sibi RaPr} de suis bonis {om. Ra}[Ra in margin] temporalibus, aut etiam de spiritualibus, docendo, consulendo, dirigendo; et sic voluntas deprecatur *{deprecaretur MuJaRaPbAuMzPr} intellectui si sciret deprecari.

Ad aliam, quando dicitur quod intellectus est sicut consiliarius, ego concedo. Sed qui potest dare bonum consilium est in hoc maior {melior Ra} quam ille {om. JaPr} qui {om. Pr} indiget consilio. Illi enim sunt sapientiores [Ra 38 b] qui sciunt {solent Pr} dare melius consilium, et in hoc digniores. Sed tu dicis, "Domini est {esse Ja} statuere finem sibi {trs. JaRaPr}, et a {suis add. Ra} consiliariis {suis add. Mz} sibi subiectis {subditis Pr} petere consilium de ordinatis ad finem statutum". Concedo quod domini est {om. Ja} esse finem vel finem {om. MzJaRaPr} sibi et aliis statuere {finem add. MzRaPr} {finos Ja}, sed intellectus est qui statuit finem nobis {trs. MzRa} {trs. 312 JaPr}, dicens quod ille finis {om. MzJaRaPr} est optime vivere, et per hanc evidentem sententiam voluntas necessario acceptat et vult optimam vitam. Deinde etiam {est Ja} querere et invenire et iudicare que sit illa vita optima est opus ipsius intellectus, quod est statuere finem secundum rationem specialem; et non potest voluntas acceptare tanquam finem et bonum quod {qui Ra} non predecreverit {predecrevit MzRaPr} {?predeterminaverit Ja} intellectus esse finem et bonum. Deinde quando {deinde quando: et Ja} dicitur ultra quod dominus petit consilium a subditis suis, ego dico primo {om. Ja} quod non, sed a sapientioribus se, qui in hoc sunt digniores; si autem consiliarii sint {sunt Ja} in aliquo alio subditi petenti consilium {om. Ra}[Ra in margin], hoc accidit. Videmus enim populares pauperes {om. Ra} et indoctos petere consilium in [Mz 165 ra] palatio regis {in palatio regis: om. Ja} ab advocatis multo excellentioribus eis, {om. Pr} et papa prelati et sacerdotes boni consulunt subditis suis ad salutem anime, et medicus patienti ad salutem corporis; et utinam {?nec Ja} nobis deus {trs. MzPr} consulere dignetur. Postea etiam dico {ultra add. Ra} quod voluntatis non est petere consilium. Petere enim et querere sunt actus ipsius intellectus. Quando {sed Ja} {cum Pr} etiam *{ultra add. MzJaRaPr} dicitur quod dato consilio tunc domini {deum Ra} est eligere, {et add. JaRaPr} ego dico quod adhuc in eligendo {in eligendo: intelligendo Ja} intellectus tenet {bene Ja} principatum {principatur Ja}, quia, stante consilio et deliberatione {delectatione Ra} {aliter deliberatione Ra margin} quod a sit simpliciter melius et eligibilius quam {om. Ra}[Ra in margin] b et {om. Ja} quod sint impossibilia *{incompossibilia JaPr}, eligere b et dimittere a non est in potestate voluntatis, licet possit nihil eligere; et hoc dicit auctoritas que allegabatur. Ex consiliari {consiliariis JaPr} enim iudicantes, desideramus secundum consilium; licet ergo {igitur Ra} consilium non necessitet ad eligere, tamen determinat si eligamus quid eligamus. Desideramus enim, i.e. eligimus et volumus, secundum consilium, si {sed JaPr} eligimus et volumus stante iudicio.

Ad aliam, quando dicitur {ad... dicitur: om. Pr} quod secundum voluntatem sumus domini nostrorum actuum {trs. JaRaPr}, ego concedo, quod et secundum voluntatem et secundum intellectum; sed potius et principalius secundum intellectum, ut dictum est *{prius add. MzJaRaPr} in tertia questione.

Ad aliam, quando dicitur quod voluntas precipit intellectui quod speculetur, ad hoc ego dico primo quod voluntas, si precipit quod speculetur *{speculemur MzJaRaPr} {ad... speculetur: om. Er} , [Ja 332 ra] hoc preceptum est gratia speculationis, et sic iterum speculatio est finalior et melior *{quam illud /istud Pr\ preceptum add. JaRaPr}. Secundo dico quod non est {om. Ra} aliud precipere voluntatis quam velle, et tamen videtur quod velle non est {videtur Ra} precipere loquendo proprie, quia possum {potes Au} velle quod vadas ad eccelesiam et *{quod AuMuMzJaRaErPr} [Pb=Pa] [quod is relative pronoun, antecedent "quod vadas ad eccelsiam"] tamen {om. Au} nichil *{non Ja} {nisi Pr} [AuMzMuRaPb=Pa] tibi {est RaAu} {trs. Au} precipio {precipis Ja} {preceptum Au} {trs. Ja}. Tercio dico quod si sit ibi {trs. Ra} preceptum, tamen intellectus primo {prius Ra} precipit, sine [Ra 39 a] cuius precepto voluntas *{nichil add. MzJaPr} precipere non *{om. MzJaRaPr} potest. Antequam enim voluntas velit quod speculemur, intellectus presentiat *{presententiat MzJaRaPr} quod speculandum est {om. Ra}[Ra in margin], et postea {post JaPr} {prius Ra} voluntas secundum illam {om. Pr} sententiam vult et acceptat. Est ergo illa [om. Ra margin] sententia {vult... sententia: om. Ra}[Ra in margin] primum {prius Ja} preceptum, et volitio quod fiat est secundum preceptum {determinat add. Ra}; et primum preceptum {om. Ra} determinat *{ad add. MzJaRaPr} secundum, sic quod necesse est velle secundum {om. JaPr} illam sententiam, vel nihil velle. Ideo intellectus adhuc habet {potest Ja} in hoc {trs. 3412 JaPr} primum dominium, et omnino *{ideo JaPr} {in hoc add. Pr} magis videtur esse dominus qui {igitur Ra} principalius et liberius {trs. 321 Ra} facit preceptum. Et tamen {om. Ja} si volitio est preceptum, dictum est prius quod intellectus principalius facit illam volitionem quam {?quod Ja} voluntas, ad sensum *{sensus RaJaPr} {sensos Mz} alias declaratum *{declaratos MzJaRaPr}.

Ad aliam dico quod intellectus non cogitur, neque violentatur, sicut nec voluntas, sed necessitatur ad speculandum et gratia speculationis, ut dicebatur. Nec {neque Ra} voluntas est sufficiens ad sic necessitandum intellectum, aut aliquam aliam potentiarum nostrarum; immo requiritur iudicium previum {primum MzRa}. Sic *{om. MzJaRaPr} igitur {ergo Ja} illi {trs. MzJaRa} duo actus simul et neuter seorsum, scilicet iudicium quod est speculandum { trs.MzJaRa} {est add. Ja} et sequens volitio, necessitatur {necessitat Ja} *{necessitant MzRaPr} intellectum ad speculandum, sed *{et MzJaRaPr} iudicium principalius, secundum dicta in tertia questione.

Alia ratio non arguit nisi {om. MzPr} de libertate oppositionis, de qua ante dictum est {trs. 231 Ra} satis.

Ad {om. Ja} aliam {alia Ja} que ponit quod actus voluntatis est posterior in esse et via generationis, ideoque {ideo MzJaRaPr} finalior et perfectior, dico quod ita arguebatur de delectatione {de delectatione: om. MzRa}[Ra in margin] {et add. Pr} in vicesima {om. Pr} octava questione septimi libri, et ratio {illa add. JaPr} ibi soluta fuit. Ideo solutionem {illam add. JaRaPr} ibi {ibidem JaRaPr} require.

Ad aliam, dicitur primo quod, licet {om. JaPr} {trs. 231 Ra} non requiratur multa intelligentia ad esse bonum absolute {absoluta Ja} {ab salute Ra}, tamen multa requiruntur ad esse {bonum add. Ra} optimum et optime se habere. Requiritur enim sapientia et {om. Ra} opus sapientie; et hec satis dicta sunt {fuerunt Ra} {trs. 231 MzJaRaPr} in ultima questione sexti libri. Dicitur etiam secundo quod intellectus potius {om. Ra}[Ra in margin] et principalius operatur ad bene agere et {ad add. Ja} esse bonum quam voluntas, ut apparuit {om. Ja}.

Ad aliam dictum fuit quod est quidam modus dominationis erroneus [Pa 214 ra] et innaturalis, et est in homine quando pars sensualis usurpat sibi {om. Ra} dominium super partem intellectualem in {ut Ra}[est in add. Ra margin] [Mz 165 rb] depravatis {?? Mz}, et {om. Mz} {sic add. Pr} nichil est ibi {om. Ja} boni {om. Ja} ut sic, sed totum male et {om. Pr} in {om. Pr} intellectu {intellectum Mz} et in voluntate et in {om. Ra} sensu. Propter quod in hoc {propter... hoc: seu Mz} casu nichil pertinet ad propositum de felicitate. Sic enim dominari malum est {trs. MzJaRaPr}, sicut et {subditi add. Ra} subici, et tamen in hoc solo casu est quod malitia pervertit et mentiri facit circa principia practica {trs. MzJaRaPr}. In bono autem dominio et ordinato intellectus habet dominium et principaliter operatur {ordinatur Mz} {et add. Pr} in statuendo finem, et in {om. JaRa} aliis {?malus Ja} sicut dictum {om. Pr} est ante {om. Ja}. De illa autem auctoritate {om. Ja} quod virtus intentionem facit rectam, etc. {et Ja}, dictum fuit clare in decima nona questione sexti libri.

Videtur ergo {igitur Ra} michi quod ultima conclusio *{et add. JaRaPr} nostra principalis {trs. MzJaRaPr} multum confirmatur per hoc quod iste rationes quibus alii {iste Ja} utuntur non sunt difficiles ad solvendum, sed quod econverso *{converse MzJaRaPr} ad partem nostram sunt fortissime rationes, ut {sicut MzRa} apparuit.

[4. Reply to the Preliminary Arguments of This Question (1a[i\PNx], 1c, and 1d)]

Nunc etiam {et Ja} solvende sunt rationes que contra partem nostram adducebantur in principio *{huius add. RaMzPr} questionis.

Ad primam potest dici quod potius [Ja 332 rb] et principalius et liberius meremur per actum intellectus quam per actum voluntatis. Non enim solum volitio {trs. Mz} recta [Ra 39b] est actus meritorius, immo etiam {et JaRa} apprehensio agens et dirigens illam volitionem. Et si diceremus quod primus actus {om. Ra} meritorius esset volitio recta, tamen ad illam volitionem secundum predicta intellectus se haberet nobilius, {et JaPr} principalius et liberius, ea ratione qua dicitur intellectus, quam voluntas ea ratione qua dicitur voluntas. Ideo rationabile esset quod etiam anima principalius et potius premiaretur ea ratione qua dicitur intellectus quam ea ratione qua dicitur voluntas.

Item, anima dicitur diverse potentie, non sic quod ille sint diverse res, sed quia {quod JaPr} sunt ipsius anime diverse operationes. Constat autem quod diverse sunt operationes premium et meritum; ideo non est inconveniens, immo rationabile, quod secundum mereri et premiari anima dicatur diverse potentie. Differt {differunt Ra} enim secundum rationem posse mereri et *{posse add. JaRaPr} premiari, sicut posse velle et posse intelligere.

Ad aliam {ad aliam: item Ja} puto quod Aristoteles negasset {negavisset Ra} quod caritas esset {sit Ja} {fuisset RaMzPr} virtus excellentior quam sapientia, et forte quod ita Salomon extollit sapientiam sicut aliquis alius *{extollit add. Pr} {extollat add. JaMz} {extollet add. Ra} charitatem [aliter aliquis actus excellit caritatem Ra margin]. Et verum est quod in comparando istas tres {om. Ra} virtutes que *{om. JaRaMzPr} sint *{simul JaRaPr} {sunt Mz} fides, spes, {trs. JaRaPr} {et add. Ra} charitas, dictum {dicendum Ra} est quod maior earum est charitas. *{et add. JaRaMzPr} Neque mirum quia deus est charitas et summus amor, etiam {et Ra} secundum Aristotelem. Sed non {nec Ja} est fides neque spes prout fides connotat *{connotaret JaRaPr} inevidentiam {evidentiam Pr} articuli crediti, et spes carentiam {et spes carentiam: om. Ja} vel {seu RaPr} futuritionem {fruitionem Pr} boni sperati; et sicut multum differunt *{distant JaRaMzPr} fides in hac {om. Pr} vita {via Pr} {in hac vita: om. Ja} et clara visio in patria, sic multum distant {fides... distant om. Ra} [fides in via et clara visio in patria, sic multum distant Ra margin] charitas in via et charitas in patria, et non oportet {om. Pr} {est Ja} credere {om. Ra} [credere add. Ra margin] quod charitas in patria est {sit JaRaMzPr} nobilior quam clara visio. An autem charitas in via sit melior fide relinquo {delinquo Ja} relinquo {om. JaRaMzPr} theologis determinandum. {determinationem RaMz} {om. Ja} Audivi enim {trs. Ra} a Christo "fides tua salvam te {trs. Pr} fecit", sicut audivi "remittuntur {dimissa sunt Ja} ei peccata multa quoniam {quia JaRaPr} dilexit multum".

Ad aliam dico quod Aristoteles ponit ita {trs. JaRaPr} unionem intellectus cum intellecto sicut voluntatis cum volito. Dicit enim in {om. JaRaMzPr} tertio De Anima quod anima quodammodo est omnia, quod exponit non solum *{om. JaRaMzPr} quantum ad appetitum {omnia Ja} sed quantum ad communem rationem *{communem rationem: cognitionem JaRaMuMzPr}, dicens, "Scientia quidem scibilia quodammodo sensus autem sensibilia, et omnino *{immo Ra} {omnino immo Mu} {ideo Pb} [JaPrAuMz=Pa] unio {unius Ra} illa et condonatio {trs. 312 Ra} non fiunt sine apprehensione; immo prius et principalius per apprehensionem secundum dicta prius. Et quando dicitur quod intellectus ita intelligit refutanda et fugienda sicut acceptanda {appetenda Ja} et prosequenda, ego concedo; sed etiam {om. Ja} ad utrumque sequitur {om. Ra} actus in voluntate [sequitur add. Ra margin], scilicet {om. Ra} volitio et nolitio. Per intellectionem ergo {igitur RaMz} quod hoc est bonum per *{et JaRaMzPr} acceptationem {ei add. Ja} sequentem quod *{om. JaRaMzPr} ego unio me illi, vel illud michi [Pa 214 rb] sicut possum. *{et sic per intellectionem quod est malum et /om. Ra\/et add. Ra margin\ refutationem sequentem ego divido me ab illo vel illud /vel illud: om. Ja\ a me sicut possum /sicut possum: om. Ja\ add. JaRaMzPr}

Ad aliam diceret Aristoteles quod vetula {fetula Ja} non plus amat {trs. Ja} deum quam iudicet ipsum *{deum RaMzPr} {eum Ja} esse [Mz 165 va] bonum et {bonum et: om. Ja} amandum. Illa {ista Ja} autem vetula firmius iudicat et {iudicat et: om. Ja} credit deum esse super omnia {trs. 231 JaRaMzPr} amandum et colendum et eius precepta {mandata Ja} *{esse add. RaMzPr} servanda quam ille magnus clericus. Ille enim, quamvis sciat demonstrative deum esse optimum et principium *{om. JaRaMzPr} et *{om. JaRaMzPr} causam omnium, tamen {non add. Ja} sententiat {scit Ja} deum non esse meliorem sibi {trs. JaRaMzPr} quam voluptatem *{voluptates JaRaMzPr} vel pecunias vel honores, nec iudicat esse melius {trs. JaRaMzPr} servare precepta divina quam voluptuose vivere aut quam tyrannice dominari: immo iudicat oppositum, quod {om. Pr} patet {om. Pr} [Ra 41] quia eligit et facit oppositum, quod non sit *{est JaRaMzPr} sine previo iudicio. Et si dicat sepe {se Ja} quod melius [Ja 332 va] est {om. Ra} precepta divina {trs. Ja} servare, apparet quod hoc dicit ore solum {trs. Ra} et mentitur. {corde add. Ra} Sic ergo {igitur Ra} patet {apparet Ra} quod illa vetula non habet de deo nisi veras apprehensiones et firmissimas, licet non evidentes. Ille autem clericus multas habet de deo falsas estimationes, licet habeat demonstrative aliquas et multas veras. {trs. Ra} Et plures verarum quas habet, {vetula add. Pr} habet {om. Ra} infirmiores {firmiores Ja} etiam, licet eas demonstrative habeat. Hoc enim {om. Ra} non est impossibile, ut habetur septimo Ethicorum. Quidam {quod Pr} enim {om. Ra} credunt nichil minus quibus opinantur quam alii quibus sciunt. Et Commentator in prologo suo in principio {in principio: om. Ja} tertii Physicorum firmior *{fortior JaRaMzPr} fides vulgi est {trs. 4123 JaRa} {trs. 3124 Mz} fide philosophorum. Et dictum est quod *{dictum est quod: tamen JaRaMzPr} ceteris paribus {in add. Ja} iudicio firmiori de bonitate et amabilitate obiecti sequitur amor intensior. Dicamus ergo {igitur Ra} quod ista {illa RaMzPr} vetula est {om. JaPr} magis {trs. RaMz} {esset add. JaPr} grata deo non solum quia magis {om. Ra} [magis add. Ra margin] amat deum, sed etiam quia firmius iudicat deum esse amandum, et super omnia alia {esse add. Ja} *{amandum et add. JaRaMzPr} mandata eius {om. JaPr} *{super /mandata add. Mz\ omnia alia esse servanda add. JaRaMzPr} observanda *{om. JaRaMzPr} .

Aliquis forte diceret {dicit Pr} michi, "Tu proposueras loqui secundum philosophos, quia *{et JaRaMzPr} non loqueris nisi theologice. Philosophi enim *{pure add. JaRaMzPr} naturaliter procedentes non posuerunt {proposuerunt Ra} mandata divina". Et ego dico quod primo *{immo JaRaMzPr} *{posuerunt add. JaRaPr} omnes {om. Ra} {proposuerunt add. Mz} *{enim add. JaMz} philosophi magni morales qui neque fuerunt iudei {fidei Ja} {trs. JaRaMzPr} neque christiani dixerunt intellectum humanum esse deum {om. Ra} [deum add. Ra margin] vel quoddam divinum. Unde *{ut JaRaMzPr} Catho {qui dicit add. Ja} : "Si deus est animus nobis", {om. JaRaMz} etc. {ut carmina dicunt, hic est /tibi Zn\ precipue sicut /sit Zn\ pura mente colendus add. Pb}, et Seneca, epistola {om. Ja} "Facis {gratis Ra} rem optimam", "Prope est ad {a Ra} te deus, *{intellectus /totum add. Pb\ est add. JaRaPrPb} {iustus est add. MzEr} {meus est add. Au} tecum {totus Au} est, {tecum est: om. Pb} intus est". *{intus est: om. JaMzAuPb} Et quis {qui Mz} sit {om. Ja} ille deus dicit {in add. JaPr} epistola "Agnosco"; dicit enim de animo {om. JaPr} recto, bono et magno: "Quid {quam Ja} {quem Pr} aliud {tu add. JaRaMzPr} voces hunc quam deum in corpore humano hospitantem". Et {in add. JaPr} epistola "Claranum": "Ratio autem nichil aliud est quam in corpus humanum pars divini {divina JaPr} spiritus {semper JaPr} immersa". *{mersa JaRaMzZnAuPr} Et Aristoteles in hoc decimo: {in hoc decimo: 10 Ethicorum JaRaPr} "Talis autem utique erit {om. JaPr} melior {et add. JaPr} vita quam {qua est Pr} secundum hominem; non enim {non secundum add. Ra} secundum {?sed Ra} quod homo est sic vivit, {meruit Ja} sed secundum quod in eo divinum aliquod *{aliquid JaMzPr} existit". {etc. add. Mz} Et non dicunt {dicant Ra} hec {hoc RaPr} quia credant {credat Ja} intellectum humanum proprie loquendo esse deum, {trs. Ja} sed quia est {om. Ra} ultra omnia corporalia deo similis et propinquus, et potens sua operatione ad {suam Ja} essentiam divinam {om. Ra} attingere. Et secundum hoc isti {illi JaRaMzPr} philosophi omnem sententiam intellectus humani perfecti et non seducti de agendis vocant preceptum divinum, et vitam secundum intellectum sic se {om. Ra} habentem *{vitam add. JaRaMz} divinam, {om. Pr} ut patet in hoc decimo. {in hoc decimo: 10 Ethicorum JaRaPr}

Ad aliam dicendum *{est add. JaRaMzPrEr} [From this point Er read, not Pr] quod voluntas non est magis determinata ad bonum quam intellectus. Sicut enim intellectus intelligit uno actu bonum sub ratione boni, et alio {alii Ra} actu {om. JaRaMzEr} malum sub ratione mali, ita {et add. JaMz} voluntas circa bonum sub ratione boni {sub... boni: om. Er} habet unum actum, scilicet complacentiam vel amorem seu volitionem, et circa malum sub ratione mali *{sub ratione mali: om. JaRaMzEr} habet alium actum, {trs. RaMz} scilicet displicentiam, {vel add. JaRaMzEr} odium seu nolitionem; {volitionem Ja} et sicut {si AuRaMzEr} [Ja=Pa] intellectus de malo potest iudicare quod sit bonum, ita et {etiam Er} voluntas consequenter potest illud acceptare tanquam [Ja 332 vb] bonum; immo omnino necesse est intellectum prius determinari ad iudicandum quod a sit bonum et [Ra 41 b] amandum *{quam voluntas possit /posse Ja\ se /om. Er\ determinare ad amandum add. JaRaMzEr} ipsum, nec {nichil Mz} potest esse actus voluntatis [Pa 214 va] perfectus *{et rectus add. JaRaEr} {et rationis add. Mz} nisi *{prius add. RaMzEr} naturaliter precedat *{sit JaMzEr} {om. Ra} actus intelligendi. *{rectus /rationis Ja\ et perfectus add. JaRaEr}

Ad aliam dico quod sicut [Mz 165 vb] in nostra beatitudine voluntas fertur in deum {in deum: inde Mz} sub ratione optimi, ita etiam et {om. JaRaMz} intellectus, et prius. {et prius: proprius Ja} Et {om. Ra} si dicas quod etiam intellectus fertur in deum {sub... deum: om. Er} secundum rationem universaliorem, ego dico quod tu arguis excellentiam et nobilitatem intellectus. Potentia enim anime superior in plura potest quam inferior, ut intellectus quam sensus {communis add. Er}, et sensus communis quam sensus exterior.

Ad alias duas dicendum est {om. Er} quod quicquid est conveniens voluntati {eque add. Er} est conveniens intellectui, et eque huic sicut illi, quia idem est {om. Mz} ille et illa. Et si reduplicationes proficerent {profitentur Ra} ad concludendum unam partem questionis, tantum *{tamen JaRaMzEr} proficerent {profitentur Ra} {?proficientur Ja} pro parte nostra, quia voluntas non fertur nisi in iudicatum. Quod ergo {igitur Ra} intellectus {intentio Mz} iudicat convenientius, hoc voluntas magis vult, magis amat, et magis in eo delectatur; sed intellectus {intentio Mz} habet iudicare ceteris paribus {om. Ja} actum {actuum Er} suum *{proprium add. JaRaMzEr} convenientiorem quam actum alienum; ideo, {igitur Mz} etc.

Ad aliam dicitur quod illa {ista Ja} comparatio {comparatio Er} habet locum {bonum Ra} in eodem modo oppositis, et tu non sic arguis. Quia odire et amare sunt contraria, cognoscere autem {om. JaRaEr} et ignorare non sunt nisi privative opposita. Unde ego concedam {concedo Ra} quod {om. Er} si iudicare deum esse {esset Er} optimum et semper {similiter Er} {super JaRa} {omnia add. Ra} amandum sit melius quam amare deum, tunc etiam iudicare deum esse {esset JaEr} pessimum et {om. Ja} semper {similiter Er} {super JaMz} odiendum {odire deum Mz} esset {esse Ra} peius, si esset possibile, quam odire deum.

Alia ratio remittit {remittatur Er} *{remittitur Pb} ad vicesimam octavam questionem septimi libri; {trs. Ja} ideo ibidem {om. JaRaMz} videatur. {ibi add. JaRaMz}

Et totum quod sequitur *{solutum add. JaRaMzEr} est usque ad illam {istam Er} rationem que {om. Ja} arguit {om. Ja} quod ipsa anima {trs. Mz} sit {est Ja} {trs.231 Er} felicitas, quia ipsa {om. JaRaMzEr} est {om. Ra} optima {optimum JaRaMzEr} bonorum humanorum. {trs. Ja} Et ego dico quod non sic dicimus felicitatem esse {trs. Ja} optimum humanum bonum, {trs. JaRaMz} sed inter ea que non sunt de substantia humana. Substantia enim humana est felicitabilis, non felicitas.

Ad illam *{aliam JaRaMzEr} rationem {om. Ja} que arguit de sensu et eius *{om. JaRaMzEr} operatione, *{sensus add. JaRaMzEr} dicendum est quod, licet in bona ordinatione congregatum {aggregatum Ja} ex domino et servo sit perfectius et melius domino seorsum sumpto (saltem extensive, licet non [Pa 214 vb] forte {trs. Ja} intensive), tamen non est nobilior operatio {operatione Ra} in qua dominus indiget participare *{cum add. JaRaMzAuEr} [Pb=Pa] servo quam illa que est propria domino; immo operationes communes {om. Ra} [communes add. Ra margin] domino et servo ordinantur finaliter ad illam que est propria domino, tanquam ad nobiliorem et excellentiorem. Congregatum autem ex anima et corpore *{est add. JaRaMzEr} congregatum {congregatio Ja} ex domino et servo. Ergo {igitur RaEr} operationes proprie domino, scilicet anime, cuiusmodi sunt actus intelligendi et volendi, sunt nobiliores quam operationes coniunctis, *{coniuncti JaEr} scilicet sensus vel appetitus sensitivi. {sensitivus Ra} Hec de questione etc. *{hec de questione etc.: om. JaRaMz}

Question 6. Which Act of Intellect Does Human Happiness Consist In?

{sequitur questio 6a finaliter add. Ra} *{queritur sexto /trs. Ra\ in quo actu intellectus consistit humana felicitas an in simplici vel in complexo, et si in simplici tunc in quo simplici et sic de complexo; et an in actu directo vel reflexo add. RaMzEr} {Explicunt longe questiones Byridani super libros ethicorum finite in vigilia ?privilegiorum Marie anno domini ?? add. Ja}


Return to Home Page